​De zeventiende-eeuwse schilder die wraakfantasieën schilderde na haar verkrachting

Er was eens een man genaamd Holofernes. Duizenden jaren geleden was hij een generaal in wat nu Syrië is. Hij deed wat generaals wel vaker deden: gebieden belegeren. Zijn doel was de stad Bethulië, die op het punt stond ten onder te gaan aan de honger, totdat een vrouw genaamd Judith met een plan kwam. Ze verleidde Holofernes met haar charmes en ze beloofde hem informatie te geven. Terwijl hij lag te slapen, sneed ze zijn hoofd eraf en nam het mee terug naar de stad.

Het verhaal over Judith en Holofernes is oud en heilig, maar je vindt het niet in een moderne Bijbel. Het is niet historisch, het klopt niet en het zou zomaar geschreven kunnen zijn door een vrouw.

Maar het bekende verhaal raakte een gevoelige snaar bij Artemisia Gentileschi, een van de grootste Italiaanse schilders in de zeventiende eeuw. Als tiener was ze verkracht. De rechtszaak was publiekelijk en duurde een eeuwigheid. Gentileschi werd gemarteld tijdens haar verklaring en werd uiteindelijk neergezet neergezet als een slet, in plaats van een held – net als Judith. Haar werk werd pas echt gewaardeerd toen ze al lang was overleden.

Totdat Artemisia Gentileschi met een kwast in haar handen haar woede en kracht zou uiten, zou Judith nooit een held worden. Uiteindelijk schilderde Gentileschi vijf verschillende versies van het verhaal van Judith, volgens kunstexpert Mary Garrard. Er was een vrouw voor nodig om haar verhaal te schilderen – en er was een vrouwelijke kunsthistoricus voor nodig om het werk van Artemisia Gentileschi te doen herleven.

Gentileschi werd geboren in Rome in 1593. Ze was de oudste van vier kinderen en het enige meisje. Haar vader, Orazio, was ook een kunstenaar. Gentileschi groeide op tussen de schilders en beeldhouwers in een van de meeste opwindende tijden van de kunstgeschiedenis, het einde van de late Renaissance. Toen ze zestien was, ging ze in de leer bij haar vader. Drie jaar later zei hij dat haar werk onevenaarbaar was. Haar manier van schilderen en haar creativiteit waren uniek. Dat ze een vrouw was maakte niet uit volgens hem.

In 1612 werd Gentileschi verkracht door een collega van haar vader, Agostino Tassi. Haar vader klaagde hem aan voor letsel en schade. Je ziet niet vaak stukken uit een rechtszaak in boeken over kunstgeschiedenis, maar in het 664 pagina's dikke boek, Artemisia Gentileschi: The Image Of the Female Hero in Italian Baroque Art, van Mary Garrard zijn verslagen van de rechtszaak van Gentileschi te lezen. Gentileschi's woorden zijn grof, haar stem voelt door de eeuwen heen nog steeds pijnlijk herkenbaar. "Ik voelde het branden en het deed veel pijn, maar doordat hij mijn mond dichthield, kon ik niet schreeuwen. Ik krabde hem in zijn gezicht en trok aan zijn haar. Voordat hij me opnieuw penetreerde, greep ik zijn penis zo hard vast dat ik er zelfs een stuk huid vanaf trok."

Ze kreeg een gynaecologisch onderzoek en tijdens haar verklaring in de rechtbank werd ze gemarteld. Er zaten metalen ringen om haar vingers die steeds strakker werden getrokken met touwen. Dit werd gedaan om zeker te zijn dat ze de waarheid vertelde. Het waren harde tijden.

Gentileschi had Judith al eens eerder geschilderd, een paar jaar voor de verkrachting. Het was waarschijnlijk een kopie van een van Orazio's schilderijen. Voor haar doen was het een redelijk rustig schilderij, vergeleken met de grofheid van haar latere werk: Judith en de dienstmeid staren samen naar het niets, hun hoofd afgewend van de mand waar een afgesneden hoofd in zit. Het was typisch voor die tijd – Judith werd bijna nooit gewelddadig afgebeeld, alleen na de moord en bijna altijd met een treurige blik op haar gezicht. Ze werd wel soms toplessgeschilderd of met een stukje ontblote heup.

Caravaggio, een tijdsgenoot van Orazio, was de eerste populaire schilder die Judith gewelddadig afbeeldde. Gentileschi is waarschijnlijk beïnvloed door zijn bloederige schilderijen, waarin een misselijke Judith losjes de nek van Holofernes doorsnijdt. In 1612, na de rechtszaak, schilderde ze een gruwelijke versie van dezelfde scène. In plaats van dat de dienstmeid er maar een beetje bijstaat, helpt ze dit keer mee om Holofernes tegen de grond te werken. Het bloed sijpelt op gekreukte lakens. Judith heeft een grimmige en serieuze blik op haar gezicht. Rond 1620 schilderde ze een tweede versie voor haar beschermheer, Cosimo II de Medici. Die versie was nog botter.

In dit schilderij zie je overal bloed en spat het Judith's armen en haar gouden jurk. Holofernes' borst en knieën zijn ontbloot, waardoor hij kwetsbaar overkomt. Judith zelf ziet er minder perfect uit; haar neus is krommer en haar gezicht en kin ronder. Judith lijkt sprekend op Gentileschi. De Medici vond het schilderij zo angstaanjagend dat hij het in een donkere hoek van zijn paleis hing waar bijna nooit iemand kwam.

Haar verkrachter, Tassi, was binnen acht maanden alweer uit de gevangenis. Gentileschi werd een van de beste schilders van haar tijd, maar ondanks haar talent werd ze nog altijd gekleineerd vanwege haar geslacht. We weten alleen dat ze overleed in 1653 doordat er twee doodsgedichten waren geplaatst over dat ze geld verdiende met haar kunst en dat dat haar een rotvrouw maakte.

Net als haar schilderijen werden haar talenten niet vergeten. Haar werk werd netjes gearchiveerd, maar het zou lang duren voordat Gentileschi herinnerd zou worden. Pas na een eerbetoon aan Gentileschi in 1979, in de vorm van het kunstwerk The Dinner Party van Judy Chicago werd ze een feministisch symbool. Toen het boek van Garrard in 1991 uitkwam, was Gentileschi helemaal terug. In een interview met The Florentine zei Garrard: "Ze deed iets wat geen enkele man kon: ze schilderde, maar ze was ook een symbolische vertegenwoordiging van het verhaal in haar schilderij. Het was een uitwerking van haar eigen identiteit. Ze nam geen genoegen met beperkingen, ze maakte er juist gebruik van. Tegenwoordig prijzen mensen haar omdat ze een 'overlever' is. Maar ze is meer dan dat, ze is een overwinnaar."

Met het trauma van Gentileschi in ons achterhoofd en het geweld dat we in deze werken terugzien, is het lastig om Judith onthoofdt Holofernes niet te zien als een uiting van woede. Het was de enige manier waarop een kunstenaar zich in die tijd publiekelijk kon uiten. In zowel kunstgeschiedenis als bij een poging om over een trauma heen te komen, is het belangrijk om de dingen die overblijven te behouden. Zo gauw iets af wordt genomen, is het weg. We zullen nooit precies weten waarom Gentileschi schilderde of hoe ze zich daarbij voelde.

Misschien beelden we het ons in dat haar grove schilderijen de ultieme verbeelding van de wraakfantasie van Gentileschi was. Verkrachting is niet zomaar een traumatische gebeurtenis. Doordat het zo vaak door mannen tegenover vrouwen gebeurt, is het een soort collectieve last geworden. In de feministische kunstgeschiedenis is Gentileschi ieder slachtoffer van verkrachting, en ieder slachtoffer van verkrachting is Judith – die het hoofd van die klootzak eraf snijdt om de wereld te redden.

-

Vrouwen praten misschien veel, maar we horen ze te weinig. Daarom is Broadly Nederland er. Like onze pagina.