Wanneer design voor vluchtelingen de plank misslaat

Vorig jaar vond de Refugee Challenge plaats – een internationale ontwerpwedstrijd die het doel had de leefomstandigheden van vluchtelingen te verbeteren. De competitie, georganiseerd door de jaarlijkse designconferentie What Design Can Do, leverde ruim zeshonderd ideeën op, waaronder een Syrische foodtruck en een online beeldbank waarmee vluchtelingen hun eigen beeldvorming kunnen beïnvloeden.

Beide projecten behoorden tot de uiteindelijke winnaars. Er zaten tegelijkertijd ook genoeg inzendingen bij die wat minder unaniem werden geprezen, zoals een project genaamd 'Refugees Got Talent'. Dat is precies wat je denkt: een televisieshow in het format van Holland's Got Talent, maar dan speciaal voor vluchtelingen. Het idee was – laat ik het zo zeggen – een dankbaar gespreksonderwerp.

Je kunt bijvoorbeeld best zeggen dat het goed is om vooral de positieve kwaliteiten van vluchtelingen te benadrukken, en dat zo'n show een manier kan zijn om mensen aan te spreken die zich, in de woorden van Refugee Challenge-oprichter Dagan Cohen, "vooral door emoties laten leiden." Maar ook dat het nogal onrealistisch en stigmatiserend is om getraumatiseerde oorlogsslachtoffers hun kunstjes te laten vertonen in een voor hen totaal onbekende wereld.

Dit soort projecten, maar ook de Refugee Challenge an sich, kregen de nodige kritiek te verwerken. Werden vluchtelingen niet gereduceerd tot één homogene, hulpeloze groep? Waren de ideeën wel haalbaar, en voorzagen ze in de daadwerkelijke behoeften? En werd er niet te veel vóór, en te weinig mét vluchtelingen gedacht?

Het laatste woord is er nog niet over gesproken, en als het aan het Stedelijk Museum in Amsterdam ligt, blijft dat ook nog wel even zo. In de tentoonstelling Oplossing of utopie? Ontwerpen voor vluchtelingen, die sinds afgelopen weekend geopend is, zijn namelijk een kleine vijftig vluchtelingenontwerpen te zien waarvan sommigen juist gekozen zijn vanwege hun controverse. "Het is niet onze bedoeling om van bovenaf te bepalen wat goed is en wat niet," zegt Jeanette Bisschops, die samen met Ingeborg de Roode de curator van de tentoonstelling is. "We willen dit soort discussies juist faciliteren."

De projecten in de tentoonstelling kregen van tevoren uitgebreide feedback van mensen met een vluchtelingenachtergrond – of mensen die met vluchtelingen hebben gewerkt. Een idee dat de tongen bijvoorbeeld goed los deed komen, was dat van de Nederlandse architect Theo Deutinger. Zijn plan: leg een kunstmatig vluchtelingeneiland aan in de Middellandse Zee, waar vluchtelingen niet alleen verblijven totdat ze de oversteek naar Europa maken, maar ook zelfstandig een bestaan opbouwen. Het eiland zou een stadsstaat à la San Marino moeten worden, met een eigen regering, economie en grondwetten. Na vijf jaar hier gewoond te hebben, krijgen vluchtelingen vervolgens een verblijfsvergunning in een Europees land.

De voornaamste kritiek op dit idee is dat het meer vragen oproept dan het lijkt te kunnen beantwoorden. Neem de financiering: in eerste instantie moet er geld worden geleend van de Europese Unie, wat het eiland uiteindelijk na 99 jaar weer moet hebben afbetaald. Aan de werkgelegenheid binnen het ministaatje hoeft het niet te liggen, is de gedachte, want het moet nog volledig worden opgebouwd.

Een idee waarbij de lat wat minder hoog is gelegd – en dat misschien daardoor ook wat positievere feedback kreeg – is Unroll & Go. Dat is een rugzak, regenjas, hangmat, tussenschot en draagdoek ineen. Ook de Emergency Floor, een serie verstelbare vloerdelen van kunststof om in een tent te plaatsen, is niet al te complex. "Deze ideeën klinken misschien simpel, maar vluchtelingen kunnen er veel baat bij hebben," zegt Bisschops. "Tenten hebben vaak geen vloer, en dat kan in het ergste geval leiden tot onderkoeling of infecties."

Over tenten gesproken: de Amerikaanse Angela Luna ontwierp een jas die je zonder enige moeite tot een tent kunt omtoveren. Handig, maar niet voor overal. Op sommige plekken is het simpelweg te warm om een jas te dragen, en op andere plekken is het juist weer zo koud dat je je jas eigenlijk liever helemaal niet uittrekt.

Bij dit soort praktische objecten, zegt Bisschops, zit de uitdaging vooral in de logistiek. "Waar laat je ze produceren, en hoe krijg je ze daadwerkelijk bij de vluchtelingen? Daar moet natuurlijk een goed plan achter zitten."

De meeste ideeën in de tentoonstelling zijn gemaakt door ontwerpers uit een westers land – zonder vluchtelingenachtergrond dus. "De vraag die zich dan opdringt, is in hoeverre je iets kunt bedenken voor problematiek waar je zelf geen ervaring mee hebt," zegt Bisschops daarover.

Volgens critici slaat GLOBAL Squatty om die reden de plank mis. Het gaat om een kunststoffen aanzetstuk dat je rond een toilet kunt aanbrengen, waardoor het verandert in een hurktoilet. En dat is prettig voor mensen die niet gewend zijn aan een zittoilet. Bisschops: "Het is een verwelkomend gebaar, maar kan tegelijkertijd belerend overkomen. Het impliceert dat vluchtelingen per definitie niet weten hoe we hier in het westen naar de wc gaan."

De Syrische (maar in Nederland wonende) kunstenaar Yara Said ontwierp de vlag waarmee het Olympische vluchtelingenteam vorige zomer aan de Spelen in Rio meedeed. Daarmee staat het symbool voor een denkbeeldige natie van vluchtelingen, een gelegenheidsland.

Ontheemden krijgen zo dus weer een thuis. Maar ook hier kun je de vraag stellen: is het wel goed om alle vluchtelingen – van oorlogsslachtoffers tot economische vluchtelingen – als één groep te benaderen? "Ik denk dat je vooral goed moet letten op de taal die je gebruikt," zegt Bisschops. "Soms kom je er natuurlijk niet omheen om het woord 'vluchteling' te gebruiken, maar we proberen het zelf in ieder geval niet continu te doen. Dan loop je het gevaar deze mensen te dehumaniseren."

"Het woord 'vluchteling' is ook niet helemaal neutraal," gaat ze verder. "Voor sommigen heeft het een wat negatieve lading. Je merkt gelukkig wel dat mensen zich hier bewuster van worden – dat nieuwe woorden als 'nieuwkomer' bijvoorbeeld opeens vaker worden gebruikt."