Hoe kunnen we onze luiheid overwinnen en de planeet redden?

Het kan best zijn dat je de laatste maanden, terwijl de traditionele politieke structuren uit elkaar spatten en we met z'n allen begonnen aan een vrije val richting het facisme, niet zoveel aandacht hebt besteed aan alle manieren waarop de aardkloot, die fysieke bol waarop we met z'n allen rondwandelen, naar de knoppen gaat.

Maar ook in het jaar 2016 bleef de natuur steeds slechter gaan. Wereldwijd werden de hitterecords voor het derde jaar op een rij verbroken, de ijskappen bleven smelten, de zeespiegel stijgt nog steeds, weersystemen worden steeds wispelturiger, en de diversiteit van verschillende ecosystemen holt rap achteruit.

Maar wat kunnen wij daar aan doen? Nou, als je sommige wetenschappers gelooft: praktisch niks. Er wordt gespeculeerd dat we het cruciale omslagpunt al hebben bereikt, en dat het nu onmogelijk is om de opwarming van de aarde nog te stoppen, omdat de stijgende temperaturen een feedbackloop zullen triggeren waarbij er steeds meer CO2 in de atmosfeer terechtkomt, wat resulteert in een aarde die steeds warmer en warmer wordt tot we uiteindelijk met z'n allen een vurige dood sterven.

Anderen – de optimisten onder ons – blijven geloven dat overheden wel degelijk iets aan klimaatverandering kunnen doen als ze zich houden aan de klimaatdoelen die zijn vastgelegd in verschillende akkoorden, en hun uitstoot verminderen. Maar met Donald Trump in het Witte Huis, en zijn keuze voor Rick Perry als minister van Energie, lijkt deze strategie  gedoemd te mislukken.

Dus wat is hier aan de hand? Waarom gaan we zo laks om met zo'n prangend probleem? En waar komt dat gevoel van machteloosheid vandaan? Misschien kan wat filosofie ons helpen.

Op het eerste gezicht lijkt de klimaatcrisis misschien het gevolg van een onrechtmatige interventie door de mens in een natuurlijk systeem dat anders harmonieus of op zijn minst zelfvoorzienend zou zijn. Maar volgens inclusieve naturalisten zoals Hans Fink is alles dat bestaat, als het überhaupt al bestaat, onderdeel van de natuur. Uiteindelijk zijn wij, ongeacht onze ontwikkeling of capaciteiten, nog steeds dieren. Dit is een "niet-contrasterend" concept van de natuur. Olifanten zijn natuurlijk, maar dat zijn de stropers die ze met uitsterven bedreigen ook.

Hoe dan ook, het idee dat de natuur "harmonieus" is, is ondanks wat alle witte gasten met dreads die hun eigen urine drinken om gezond te blijven je misschien vertellen, eigenlijk gewoon verzonnen – de natuur vertoont juist veel dynamisme in het verloop van de tijd, ongeacht of de mens zich ermee bemoeit.

Dat maakt het allemaal een stuk lastiger, aangezien klimaatsceptici dat feit kunnen gebruiken om twijfel te verspreiden over de vraag of menselijke bemoeienis klimaatverandering überhaupt heeft veroorzaakt, of kan beïnvloeden.

In het boek De dialectiek van de Verlichting uit 1944 stellen Max Horkheimer en Theodor Adorno dat alle samenlevingen in essentie gebaseerd zijn op een "mythische" angst voor de natuurlijke krachten die onze omgeving vormen.

De vroege mensheid was grotendeels overgeleverd aan de grillen van de natuur – hulpeloos tegen natuurrampen; in constante strijd om genoeg eten te vinden of te vangen om niet te sterven van de honger. Het is dan ook niet zo gek dat de vroege stadia van religieus geloof voornamelijk draaiden om pogingen om de natuur te beheersen: elementaire goden – representaties van verschillende aspecten van de natuur, zoals een vulkaan of de zee – werden vereerd met offerrituelen die bedoeld waren om hen gunstig te stemmen, en daarmee te beheersen.

Vanuit dit perspectief is de moderne wetenschap, bouwkunde en technologie niets anders dan een "rationalisering" van deze mythische angst. Net zoals het offerritueel is veel van het moderne leven gebaseerd op een concept van de natuur als een vijandige, vreemde kracht die we moeten temmen om onszelf te redden. Zoals Horkheimer en Adorno duidelijk maken, kan dit proces snel vertekend raken. Al snel wordt de behoefte aan een klein beetje warmte om niet dood te vriezen, een drang om de hele dag de verwarming vol aan te zetten, terwijl je in hartje december door je huis huppelt in je onderbroek, een gasrekening van vijfhonderd euro bij elkaar stookt, en jezelf eczeem geeft.

Deze verstoring is, volgens Horkheimer en Adorno, de drijfveer achter modern kapitalisme. De kapitalist voelt de drang om meer en meer rijkdom te vergaren, waarbij hij meer en meer van de natuur omwroet in een poging om dit te bereiken, vanuit een verwrongen instinct voor zelfbehoud. En uiteindelijk voelen we ons allemaal genoodzaakt om mee te doen aan dit systeem, vanuit dezelfde angst: als we onze arbeid niet voor een loon verkopen, als we geen dingen op de kapitalistische markt kopen, zullen we koud en alleen een hongerdood sterven.

Op een onbewust niveau geloven we dat als het proces van kapitalistische productie stopt, we weer overgeleverd zullen zijn aan de grillen van de natuur - wat een afschrikwekkend vooruitzicht is, vooral omdat de natuur een stuk vijandiger is geworden, deels dankzij dat proces.

Het is makkelijk om in deze sleur te blijven hangen tot de eerste tsunami over de Noordzeekust spoelt, en we dit punt niet meer kunnen negeren. Maar tegen die tijd zal het natuurlijk al te laat zijn. Nou ja. Slecht nieuws voor ons, maar waarschijnlijk geweldig nieuws voor de bacteriën die in de zure-regenwolken zullen leven die over tweehonderd jaar boven het levenloze oppervlak van de aarde zweven.

Als we deze crisis willen oplossen moeten we, denk ik, een radicale, historisch vernieuwende manier vinden om naar onze plek in de wereld te kijken. We moeten stoppen ons te gedragen als wanhopige parasieten die alleen maar gericht zijn op zelfbehoud op de korte termijn en de bevrediging van onze immer groeiende behoeftes, en na beginnen te denken over hoe onze activiteit ons binnen de natuur kan helpen om levens te leiden die zowel betekenisvol als niet-destructief zijn voor de planeet.

Kunnen we ons op tijd losmaken van deze historische erfenis van vernietiging en stupiditeit? Op het moment lijkt het antwoord 'nee' – maar wie weet. Het wordt steeds lastiger voor mensen om te doen alsof alles in orde is, dus misschien wordt 2017 wel het jaar waarin iedereen wakker wordt, en we niet langer met z'n allen als een horde zombies richting het einde van de wereld schuifelen.