Waarom we blij moeten zijn dat kunstenaars het zwartste zwart niet mogen gebruiken

Vorige week kwam het nieuws naar buiten dat Anish Kapoor de exclusieve rechten heeft verkregen op Vantablack, het zwartste zwart ooit gemaakt. De substantie is ontwikkeld door Surrey NanoSystems en bestaat uit koolstof nanobuisjes die 10.000 keer dunner zijn dan een mensenhaar. Het zorgt voor een ongelofelijk donkere substantie, die nagenoeg al het licht absorbeert dat erop valt. Sinds afgelopen vrijdag is Vantablack bovendien nóg wat donkerder, zo meldden onze vrienden van Motherboard. Tot nu toe had niemand toestemming om de kleur te gebruiken. Een revolutionaire kleur als deze is namelijk niet zonder gevaren, zo leert de geschiedenis ons. Vantablack mag dan de kleur van dit moment zijn, het is niet de eerste keer dat een kleur een publieke rel tot gevolg heeft. Van ‘International Klein Blue’ en het Scheelesgroen dat naar verluidt verantwoordelijk was voor de dood van Napoleon tot de controversiële kleuren die worden gebruikt om ons voedsel aantrekkelijker te maken; kunstmatige kleuren zijn tot de dag van vandaag controversieel. Waar andere kunstenaars hebben geprobeerd om anderen ervan te weerhouden hun kleuren te gebruiken, heeft Kapoor (nog) geen egoïstische claim op het gebruik van zijn Vantablack gelegd. Anderen deden dat wel. In 1960 ontwikkelde Yves Klein bijvoorbeeld de kleur ‘International Klein Blue’, een rijk, ultramarijn blauw dat hij gebruikte in zijn beroemde monochrome schilderijen. Klein werkte voor het maken van de intense kleur samen met scheikundige Edouard Adam, en hoewel hij nooit officieel een patent op de kleur verkreeg, was hij wel zo trots op het blauw dat hij besloot niet alleen de kleur zelf, maar ook de lucht te claimen als zijn uitvinding. In 1961 sprak Klein zelfs zijn ongenoegen over vogels uit, omdat ze de hele tijd door “zijn blauwe lucht” vlogen, zijn “grootste en mooiste werk ooit.”

International Klein Blue is een verfsoort, anders dan Vantablack, die is opgebouwd uit microscopische, koolstofnanobuisjes, en die op platte oppervlakten toegepast kan worden. Een variatie van Vantablack, genaamd ‘Vantablack S-VIS’, kan ook als een spray worden gebruikt. Het nieuwe materiaal heeft, althans in theorie, een enorm potentieel voor verschillende toepassingen, zowel wetenschappelijk als kunstzinnig. Tot op heden is de kleur alleen nog nooit voor artistieke doeleinden gebruikt, omdat het “in het algemeen niet geschikt is om in de kunst gebruikt te worden, door de manier waarop het gemaakt is,” zo staat te lezen op Surrey NanoSystem’s FAQ pagina. Een van de redenen is dat het materiaal mogelijk gevaarlijk kan zijn. De nanobuisjes zouden los kunnen komen en ogen en ademhalingswegen kunnen irriteren. De originele versie van de kleur kon alleen gebruikt worden op substanties waarvan het smeltpunt hoger dan 550 graden celsius ligt, wat impliceert dat de substantie materialen met een lager smeltpunt zou aantasten. De substantie komt met verder met het waarschuwingslabel ‘specific target organ toxicity – single exposure’, wat volgens de Globally Harmonized System of Classification and Labeling of Chemicals betekent dat het “ernstige schade kan toebrengen aan specifieke organen nadat je ermee in aanraking komt.” Geen materiaal om lichtjes mee om te springen dus, zeker gezien het feit dat het nog niet eens volledig getest is, laat staan in gebruik genomen.

Voor zover bekend is Vantablack niet kankerverwekkend, een gevaar dat wel rond een aantal andere populaire kleuren uit de geschiedenis hing. Een van de beroemdste is Scheelesgroen, een pigment dat aan het einde van de achttiende eeuw ontwikkeld werd door de scheikundige Carl Wilhelm Scheele en dat volgens sommigen zelfs verantwoordelijk was voor de dood van Napoleon. De kleur, waarvan de scheikundige naam waterstofkoperarsenaat is, was rond die tijd zeer populair in rijke huishoudens. Wat men echter niet wist, was dat de kleur in contact met water of vochtigheid kleine hoeveelheden arsenaat vrijgaf. Een paar grote muren in het paleis van Napoleon, waaronder in zijn badkamer, bevatte patronen geschilderd in Scheelesgroen, en sommige historici denken dat de grote hoeveelheden arsenaat in het haar van Napoleon erop wijzen dat het uiteindelijk die kleur was die hem de das om deed, of op zijn minst zijn fatale maagkanker veroorzaakte of verergerde. Arsenaatsvergifting veroorzaakt een hele waslijst aan nare symptomen. In 1839 stierven vier kinderen in dezelfde Londense familie na klachten over een zere keel en problemen met luchthalen. De muren van hun slaapkamer waren recentelijk geschilderd, in het groen. In 1858 at een drie jaar oude kleuter een stukje scheelesgroenbehang van de muur, en stierf niet lang erna. En dan is er nog de anekdote over een stel uit Birmingham, dat hun kamer met hetzelfde groene behang had versierd. Niet snel daarna werden zowel zij als hun papegaai ziek, met klachten over branderige ogen, zere kelen en een hoofdpijn die verdween zodra ze hun huis uitgingen. Ondanks deze horrorverhalen was de groene kleur nog tot ver in de negentiende eeuw populair. Fabrikanten van de kleur ontkenden de negatieve gezondheidseffecten van Scheelesgroen stelselmatig, uit vrees voor dalende verkoopcijfers. Een ander voorbeeld van een dodelijke kleurstof is loodhoudende verf. Anders dan bij arsenaat, duurde het nog veel langer tot zowel het grote publiek als schilders inzagen dat de dodelijke loodverf schadelijk was. Tot de vroege twintigste eeuw was ‘wit gelood’ bijvoorbeeld een van de populairste verfsoorten om zowel je huis als je schilderij mee te beschilderen, dankzij zijn ongeevenaarde verfkwaliteiten als hoge verzadiging en goede dekking. In 1910 bedacht de National Lead Company om de verf in de markt te zetten zelfs de term ‘white-leaders’; “voor mannen die geloven in de kracht van wit-gelood.” Reclamemakers gebruikten het loodpigment schaamteloos als de beste optie voor witte verf, ondanks het feit dat lood al eeuwen bekend stond als een gevaarlijke stof, die zelfs al in het oude Egypte gebruikt werd als dodelijk vergif. Ook van sommige beroemde schilders wordt vermoed dat ze stierven aan de gevolgen van loodvergiftiging. Ook zou het een mogelijke verklaring kunnen zijn voor de veelvoorkomende ‘schildersgekte’. In 2010 ontdekten wetenschappers hoge loodconcentraties in Caravaggio’s botten, waarna ze concludeerden dat hij gestorven moest zijn aan loodvergiftiging. Ook Michelangelo’s jicht wordt in verband gebracht met loodconcentraties in de verf (en de wijn) die hij gebruikte. En ook Francisco Goya’s gebruik van witlood, Napelsgeel, en een extract van Saturn, allemaal kleuren die hij met zijn vingers op het doek aanbracht, hebben volgens onderzoekers geleid tot vergiftiging.

Ook vandaag de dag zijn kunstmatige kleuren niet bijzonder goed voor onze gezondheid. In 2010 publiceerde het Center for Science in the Public Interest (CSPI) een rapport met de titel Food Dyes: A Rainbow of Risks, waarin onder meer de gevaren van de mogelijk kankerverwekkende kleurstof als Citrus Red 2 uiteen worden gezet, een pigment dat gebruikt wordt om de schil van sinaasappels er feller uit te laten zien. Van die kleur werd ontdekt dat hij blaastumoren veroorzaakte in muizen en ratten. Ook voor de kleurstof Yellow 6, die veel gebruikt wordt in onder andere snoep en sauzen, werden vergelijkbare resultaten gevonden. Het is te makkelijk om Kapoor erop aan te kijken dat hij Vantablack met het patent nu voor zichzelf heeft geclaimd en de revolutionaire substantie niet met andere kunstenaars hoeft te delen. Dat is onterecht. Zijn studio fungeert als het ware als een soort tweede wetenschappelijk lab, waar het artistieke potentieel van het zwartste zwart eerst gecontroleerd getest kan worden door een team dat de middelen heeft om dat op een verstandige manier te doen. Mocht de kleur geen gezondheidsgevaren opleveren, dan is de kans groot dat-ie vrijgegeven zal worden aan de wereld, waarna we heel veel intens zwarte kunst kunnen verwachten. Maar gezien de vaak dodelijke historie van andere ‘innovatieve’ kleuren, is het geen slecht idee om daar heel even mee te wachten.