5 redenen waarom de toeslagenaffaire je onverminderd boos zou moeten maken

Vrijdag beslist het kabinet naar verluidt of het zal aftreden vanwege de toeslagenaffaire. Donderdagochtend trok Lodewijk Asscher zich al terug als kandidaat-lijsttrekker voor de PvdA, omdat hij als voormalig minister van Sociale Zaken medeverantwoordelijk was voor het schandaal – waarbij tienduizenden mensen onterecht werden bestempeld als fraudeur. 

Of het kabinet aftreedt of niet is normaal al een grote beslissing, maar tijdens een pandemie helemaal. Ik bedoel: je kan zeggen wat je wil van de corona-aanpak van Mark Rutte en Hugo de Jonge, maar ingewerkt zijn ze in ieder geval wel. Toch is de afhandeling van de toeslagenaffaire heel belangrijk: voor de genoegdoening voor de slachtoffers én het vertrouwen van Nederlanders in de rechtsstaat. 

Om te zien waarom dat precies zo is, kijken we nog een keer naar wat er nou gebeurd is, waarom mensen (terecht) zo boos zijn en wat er op het spel staat.

Groot, gierend, gemeen, verstikkend onrecht. Specifieker: in 2013 ontstond er in Nederland een concreet plan om belastingfraudeurs aan te pakken (wat zeg ik, keihard. Fraudeurs moeten in dit land volgens politici kennelijk altijd keihard worden aangepakt, als je er niet ‘keihard’ bij zegt mag je niet in de krant of op de televisie). Onder meer naar aanleiding van nieuwsverhalen over zorg- en huurtoeslagfraude in Bulgarije werd in het toenmalige kabinet (gevormd door VVD en PvdA) een zogeheten taskforce aangesteld om ervoor te zorgen dat mensen minder zouden gaan frauderen met overheidsgeld. 

Over het exacte hoe is veel gezegd en geschreven en nog steeds is niet alles bekend, maar in ieder geval is het duidelijk dat Belastingdienst helemaal los ging met de instructie om keihard op te treden. Met name op het gebied van kinderopvangtoeslagen ging de dienst ijskoud te werk: de kleinste fout in een aanvraag, de kleinste onregelmatigheid leidde ertoe dat mogelijk 26.000 mensen (het is niet honderd procent duidelijk wie allemaal slachtoffer zijn, onder meer omdat niet iedere gedupeerde zich heeft gemeld) onterecht als fraudeur werden bestempeld. 

Die mensen moesten tienduizenden euro’s aan ontvangen toeslag terugbetalen aan de overheid, als er niet ook nog eens een boete bovenop kwam. Als je het al niet breed hebt, heb je dat geld natuurlijk niet: dat is dan opgegaan aan bijvoorbeeld kinderopvang, de reden waarom die mensen die toeslag in de eerste plaats kregen. Het gevolg: huizen verliezen, huwelijken kapot, stress, ziektes, levens verwoest. 

Het erge is ook dat de slachtoffers in eerste instantie zowel door de rechter als de overheid volledig in de steek werden gelaten. Klein foutje gemaakt in je toeslagenaanvraag? Ook de rechter liet weten dat je het kon schudden en je moest alsnog alles terugbetalen. 

De bal kwam uiteindelijk echt aan het rollen door de inzet van een boel goede mensen. Advocaat Eva González Pérez zette zich zes frustrerende jaren in voor de gedupeerden, Kamerleden Pieter Omtzigt (CDA) en Renske Leijten (SP) hebben keer op keer de zaak levende gehouden in de media en in de politiek, journalisten Pieter Klein (RTL Nieuws) en Jan Kleinnijenhuis (Trouw) deden onderzoek, stelden vragen, spraken slachtoffers, bleven publiceren. Wij kunnen met een gerust hart spreken van ‘strijders’. Mede door hun werk werd een Parlementaire ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag opgericht om betrokken politici te ondervragen. Die commissie presenteerde onlangs, op 17 december, haar bevindingen in het verslag ‘Ongekend onrecht’. Dat verslag is nu de directe reden van de politieke onrust, waaronder dus het aftreden van Lodewijk Asscher, en wie weet de rest van het kabinet. 

Maar is daarmee de onvrede weg? Nee! Om onder meer deze redenen:

De slachtoffers van de toeslagenaffaire zijn Nederlanders die in principe recht hadden op kinderopvangtoeslag omdat we in dit land solidair zouden zijn met elkaar. En wat gebeurt er? Sibel Korcoca werd letterlijk ziek van hoe ze werd behandeld en moest onder meer 60.000 euro terugbetalen. Genista raakte, als jonge moeder, diep in de schulden en bleef daar jarenlang in hangen. Er zijn eindeloos veel verhalen en ze zijn bijzonder deprimerend. 

Nu is het zo dat de slachtoffers 30.000 euro compensatie is beloofd, en dat is een goede eerste stap, maar er is nog een probleem en dat is het vertrouwen in de rechtsstaat. In principe leven we samen in de veronderstelling dat we allemaal eerlijk en gelijkwaardig worden behandeld. Maar als de overheid zelf niet meer eerlijk optreedt, als de overheid en de autoriteiten zich zo hard, onrechtmatig, onverzoenlijk en onvermurwbaar opstellen, sla je de grond weg onder alles wat goed en normaal en eerlijk is. 

Veel van de getroffenen in de affaire zijn Nederlanders van kleur en Nederlanders met een migratieachtergrond. Onderzoek naar het schandaal heeft laten zien dat de Belastingdienst intern niet fris handelde en goor communiceerde. Ambtenaren spraken en schreven onder elkaar over ‘zwartjes’ of een ‘nest Antillianen’. Belastingdienst-medewerkers spraken onderling over ‘afpakjesdag’ en onderzoek liet ook zien dat als mensen een tweede nationaliteit hadden, dat gegeven werd gebruikt om etnisch te profileren en ze extra te pakken.

Racisme dus. Maar, zoals onder meer aspirant-Kamerlid Quincy Gario opmerkte op Twitter: in het verslag van de ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag wordt geen melding gemaakt van racisme. Daar is geen onderzoek naar gedaan door de commissie. Waarom niet?

Met al die mensonterende toestanden en slachtoffers van wie de levens langdurig zuur zijn gemaakt, zou je verwachten dat de overheid direct openheid geeft, sorry zegt en met hangende pootjes een stel mensen bij bijvoorbeeld de Belastingdienst ontslaat. Een aardige gedachte is dat, maar! Een onjuiste. 

Het blijkt juist dat de overheid keer op keer heeft voorkomen dat er opheldering kwam over de affaire. En nu zitten we met een zooi ellende: werknemers van de Belastingdienst worden niet vervolgd door het Openbaar Ministerie – terwijl de problemen bekend waren op het hoogste niveau: het beleid bij de Belastingdienst was ‘bij twijfel, afwijzen’. In de eindeloze Kamerstukken die werden opgevraagd door Kamerleden Omtzigt en Leijten waren keer op keer relevante details en mogelijk belastende zaken zwartgelakt. Rechters hebben spijt betuigd, en gezegd dat ze anders hadden moeten oordelen. 

Op allerlei niveaus is de burger en de waarheidsvinding dwarsgezeten. Dat laatste heeft mogelijk ook te maken met de politieke cultuur rondom Rutte, wat ons brengt bij het volgende punt.

Mark Rutte, een van de meest obsessieve, ambitieuze, snoeihard werkende en machtsbeluste premiers die we ooit hebben gehad, staat erom bekend niets aan het toeval over te laten. Als er morgen een minister aftreedt (mogelijk moet Eric Wiebes het veld ruimen, omdat hij destijds zware verantwoordelijkheid had voor de hele boel als staatssecretaris van Financiën) of het hele kabinet, weet je dat het op zo’n manier gespeeld gaat worden dat Rutte en zijn mede- VVD-ministers er alsnog als integere, oprechte leiders uit proberen te komen. De meestercommunicator zorgt er altijd op beruchte wijze voor dat er weinig papieren sporen zijn van wat hij met anderen bespreekt. Daarom is ook nog altijd niet exact, precies, tot de laatste snik duidelijk wat hij nu wel of niet van die affaire wist, en op welk moment, enzovoorts. 

Ondanks vragen van de commissie is het laatste woord daar nog altijd niet over gezegd. Stel het kabinet treedt af, dan is dat een afrekening met verschrikkelijk wanbeleid — maar daarmee zijn we er nog niet voor de slachtoffers: die willen naast genoegdoening ook de waarheid. Je kan wel ‘sorry’ zeggen, maar als je daarbij niet gewoon eens precies helder bent over wat je wist, heeft dat nog niet zoveel zin. 

Vreemd genoeg blijft zelfs dit nu nog amper aan Rutte plakken. Zoals onderzoeksjournalist Kim van Keken op Twitter aanwees: meer mensen houden Asscher verantwoordelijk dan Rutte. Dus als de VVD mét Rutte straks gewoon weer de grootste partij wordt, wat dan?

Hoe heeft het nou precies zo ver kunnen komen? Dat is nog steeds niet volledig duidelijk. Daarom sleept de toestand al zo lang voort, en daarom zal er nog lang over gesproken en geschreven worden, ongeacht wat het kabinet beslist. 

Maar een paar dingen zetten mij wel aan het denken. Carmen Felix en Hasna El Maroudi gaven in hun geweldige stuk over de toeslagenaffaire op Lillith Mag aan dat Rutte als staatssecretaris in 2003 bezig was met ‘fraude aanpakken’ (keihard aanpakken natuurlijk). Ik begin erover omdat ik in gesprekken die ik zelf had met familieleden en anderen toch ook de indruk kreeg dat veel mensen ondanks alles, al het onrecht, toch panisch blijven voor de mogelijkheid van fraude. Het idee dat mensen in principe misbruik zouden maken van voorzieningen en regelingen als ze daar geen recht op hebben is een beeld dat zoveel angst opwekt dat ik bang ben dat er altijd politiek munt uit kan worden geslagen. ‘We hebben er hard voor gewerkt’. ‘Hun pakken het af’ — deze sentimenten krijg je er niet zomaar uit. Daarom lijkt het me goed mogelijk dat bijvoorbeeld bijstandsgerechtigden binnen de kortste keren weer op andere manieren worden aangepakt. 

Het is flauw om te beginnen over ‘hoe slecht wij met z’n allen zijn’ als nog niet eens precies duidelijk is wie er bij de overheid allemaal verantwoordelijk zijn, maar toch geloof ik wel dat ik iets mag zeggen over de panische houding van veel mensen rondom fraude en schuld. We moeten meer leren over hoe we omgaan met mensen in de bijstand. We moeten af van onze diepe overtuiging dat de mens in wezen een frauderend wezen is. De meeste mensen doen meestal het juiste.