De mensen die geloven dat er tot in de 19e eeuw een land vol reuzen bestond

Er was eens een wereldomspannend rijk vol reuzen, die via kathedralen, moskeeën en andere grote gebouwen gratis energie konden opwekken. Totdat rond het eind van de 19e eeuw een kwaadwillende elite besloot dat er een grote moddervloed moest komen, waardoor dit wonder vernietigd werd. Veel gebouwen zakten half in de grond waardoor ze geen energie meer kunnen leveren, en andere zijn ingenomen door de elite, die fikse rekeningen stuurt voor stroomgebruik. Met de reuzen is het slecht afgelopen…

Dit is geen bizar sprookje, maar een heel korte samenvatting van een complottheorie genaamd ‘Tartaria’. Toen ik na lange tijd Facebook weer eens opende zag ik een gesponsorde advertentie voor een lezing over dit fenomeen, en ik besloot me meteen aan te melden. Na alle ellende die complottheorieën de afgelopen jaren hebben veroorzaakt klonk dit namelijk als een verfrissend onschuldige fantasie. Bovendien leek de legende van de gratis energie een (wat mij betreft zeer legitiem) verlangen te suggereren om los te komen van dure fossiele brandstoffen.

Helaas bleek mijn verwachting niet te kloppen: ik beleefde een duistere avond vol middeleeuws gedachtegoed, nazi-ufo’s en klimaatontkenning. 

Bij de eerste google-sessie naar Tartaria kwam ik er eigenlijk meteen al achter dat het idee een dubieuze oorsprong heeft. Het is deel van een Russische nationalistische complottheorie die opkwam rond 2016, gebaseerd op een misverstand. Op oude Europese kaarten wordt vrijwel alles ten oosten van Moskou “de tartarie” genoemd, naar de Tataren, een volk waarvan de nazaten bijvoorbeeld nog op de Krim wonen. Dat geeft vooral blijk van de desinteresse van Europese kaartenmakers, en niet zozeer van een verloren rijk. De complottheorie die dit wel beweert zou inmiddels een eigen leven leiden op fora als Reddit, los van de nationalistische oorsprong. 

De lezing die ik bezoek wordt gegeven door Frans Heslinga, één van de weinige uitgesproken Nederlandse verspreiders van het Tartaria-gedachtegoed. Frans is vooral bekend geworden omdat hij al jarenlang ‘flat earth’-conferenties organiseert, waarbij hij eens werd geïnterviewd door PowNews. Die omroep belt hem nog altijd geregeld op om commentaar te geven op Wereld-UFO-dag (“Je kunt altijd UFO’s zien”) of op corona (“Corona is een 5G-virus”), tot hilariteit van de reaguurders. Met zijn Tartaria-theorie zat hij recent nog in de video van complot-influencer Jorn Luka, die zo’n 85.000 keer bekeken werd. De reacties onder dit gesprek zijn een stuk minder uitlacherig. De theorie komt dan ook als geroepen, nu de sterk stijgende energieprijzen (die in werkelijkheid onder meer zijn veroorzaakt door de Russische inval in Oekraïne) een nieuwe bron van boosheid zijn. “Sinds dat interview mailen mensen mij en ze zeggen: het resoneert enorm bij me,” vertelt Frans me aan de telefoon. “Kennelijk raak ik snaren.” 

Frans kwam de Tartaria-theorie vier jaar geleden voor het eerst tegen op internet. "Toen kwam ik filmpjes tegen over die moddervloed. Of het waar is, dat wist ik eerst niet, maar je moet voelen met je hart. Dat koppel je aan de vragen die je zelf al hebt: hoe hebben ze vroeger zulke enorme gebouwen weten neer te zetten? En bovenal, wie heeft dat bedacht?" Inmiddels gelooft hij er oprecht in dat dit reuzen zijn, en heeft hij genoeg informatie verzameld voor een powerpointpresentatie van meer dan vierhonderd slides, getiteld Tartaria and more. Die zal hij tijdens zijn lezing helemaal afdraaien. Hij zegt dat er steeds meer belangstelling voor de theorie is, maar merkt daarnaast een opleving van de aandacht voor de platte aarde. 

Op de deur van het herenhuis in Amsterdam waar de lezing gegeven gaat worden zit een briefje geplakt met “Frans Tartaria” erop geschreven. Fotograaf Chris en ik komen tegelijkertijd aan met een vrouw op leeftijd die aan haar rugzak een rode zakdoek heeft geknoopt, teken van solidariteit met de boze boeren. Frans ontvangt ons hartelijk in de woonkamer met ensuite-deuren. “Dit is niet mijn huis hoor,” vertelt hij. “Ik pas elke zomer twee maanden op. Dat is wat ik doe, ik pas op huizen. En op de katten die er wonen.” Op het bureau staat een model van de platte aarde: een kartonnen schijf met daarop een doorzichtige plastic bol. Frans biedt ons wat te drinken aan, en als fotograaf Chris water wil, vraagt hij: “Koperwater of gezuiverd water?” Na het zien van onze niet-begrijpende blikken begint hij een pleidooi over het gevaar van kraanwater. 

Deze lezing is een huiskamer-try-out, voordat Frans met zijn Tartaria-lezing langs verschillende grotere conferentiezaaltjes zal gaan touren. Het publiek bestaat uit een aantal kennissen en kennissen van kennissen, die zijn komen aanwaaien vanuit het hele land. “Wij hebben een hele provincie doorkruist,” zegt een man van middelbare leeftijd in een groene polo die vlak na ons binnenkomt. Een jongere man met onder zijn arm een notitieblok geklemd komt zelfs uit Winsum, de Groningse plaats waar ook Frans is opgegroeid. Als alle elf deelnemers op een stoel hebben plaatsgenomen en hun koffie of gezuiverde water hebben ontvangen, steekt Frans van wal. 

"We gaan beginnen aan Tartaria. En ik had beloofd tussendoor wat platte-aarde-dingen te doen, dat komt bij één deel aan de orde." Met in zijn hand een afstandsbediening laat Frans in hoog tempo allerlei foto’s van gebouwen voorbij flitsen, bekende kathedralen en moskeeën, de Taj Mahal en de Sagrada Familia. “Die wordt wel aan Gaudi toegeschreven, maar die heeft dat natuurlijk niet gebouwd.” Dit soort gebouwen zijn volgens hem zo groot, en met zoveel “priegelwerk” versierd, dat ze onmogelijk door mensenhanden gebouwd kunnen zijn. De enorme deuren laten er geen twijfel over bestaan: dit is het werk van reuzen, aldus Frans. 

En er is meer. Zuilen zijn volgens Frans geen zuilen, maar “spoelen” die je kunt gebruiken om energie op te wekken, die overal als “ether” in de lucht zit en gratis “geharvest” kan worden. Ook zou er onder de platte aarde een enorme inductieplaat zitten, wat het labyrinth op de vloer in de kathedraal van Chartres zou bewijzen. Grote “uien”, zoals op een toren in het Friese Deinum, zouden volgens hem ook voor energie-opwekking dienen. Die zou vervolgens duur aan ons worden doorverkocht door een elite die de gebouwen heeft afgepakt van de reuzen. “Je zou die architect moeten bellen, of de burgemeester, of gemeentebelangen, en moeten vragen, wat moet die ui daar op het dak? Ben benieuwd wat ze zeggen... nou, dat vonden wij wel leuk? Dat kan toch niet zo zijn?!” 

Het is fascinerend (en een beetje vermoeiend) om te zien hoe Frans genoeg wilde fantasie heeft om hoogtepunten uit de architectuurgeschiedenis als gigantische machines te zien, terwijl hij tegelijk te weinig fantasie heeft om zich te kunnen inbeelden dat er zoiets bestaat als menselijke kennis en kunde. Hij benadrukt het belang van verbeeldingskracht een paar keer tijdens zijn speech. “Je moet een beetje kunnen toveren, he?” zegt hij ook nog. Mensen die niet in dit soort verhalen geloven noemt hij “dreuzels”, naar de niet-tovenaars uit Harry Potter. 

“Nu komt het hoogtepunt,” zegt Frans als ik na zo’n anderhalf uur een beetje ben uitgetuned. “We gaan teleporteren. Zijn er vrijwilligers? Het probleem met teleporteren, is om u in dezelfde staat weer terug te brengen.” De vrouw met de boerenzakdoek, die Elly heet, zegt: “Ja, het is mij al overkomen.” Het lijkt me super om eens iemand geteleporteerd te zien worden, en Frans bouwt de spanning op. "We hebben er één voorbeeld van, dat is Gil Perez." Perez zou volgens de legenden een soldaat zijn die in 1573 zou zijn geteleporteerd van Manilla naar Mexico City. “En jij dan straks, Elly.” 

Maar eerst is het, na twee uur, tijd voor pauze. Fotograaf Chris fluistert tegen me dat hij wel genoeg gezien heeft. “Ik trok het niet meer toen hij zei dat de Middellandse Zee pas zestig jaar geleden gevuld is,” zegt hij. Maar als er geteleporteerd gaat worden, moet dat natuurlijk wel op de foto. Daarom vraag ik Frans in de keuken of dat echt nog gaat gebeuren. “Neee!” zegt hij, alsof ik gek ben geworden. “Zo raak je al je klanten kwijt.”

Ik zeg Chris gedag en raak in de gang aan de praat met de man uit Winsum. Ik vraag hem of hij alles gelooft wat Frans vertelt. Hij zegt dat er nog wat “missing links” zijn in het verhaal. “Maar goed, je weet wel dat wat nu continu verteld wordt, zowel over je innerlijke zelf als de uiterlijke wereld, dat dat gewoon niet klopt.” Vervolgens lopen we samen naar buiten waar Elly staat. De twee staren elkaar bij gebrek aan smalltalk-onderwerpen bijna een minuut lang nogal intens in de ogen. “Zo kun je ook communiceren, he,” zegt de man uit Winsum zonder het oogcontact te verbreken. Ik ga maar weer eens naar binnen. Elly raakt vervolgens conventioneel in gesprek met de man in de groene polo. "Ik wist niet meer waar ik jou van ken,” zegt die. “Maar dat is de coronademonstratie, je had een heel groot bord over Schwab.”  

Ik zit toch wat minder op mijn gemak nu ik door heb dat de bezoekers hier niet zijn voor een vrijblijvende fantaseersessie, maar zich diep in de complot-lifestyle bevinden. Na de pauze wordt de lezing van Frans bovendien een stuk grimmiger. Het is inmiddels helemaal donker, op twee schemerlampen na. Frans begint met gedragen stem te vertellen over tienduizenden ontvoerde kinderen en over zevenduizend ongeïdentificeerde lichamen die gevonden zouden zijn onder een gekkenhuis. “Je zou ze eigenlijk moeten hebben opgemeten om erachter te komen of dit de Tartaren waren.” Ook komen we wat meer te weten over wie nou de vijanden van de Tartaren zijn, die Frans soms “parasieten” of “de Cabal” noemt. De Cabal is een naam die in complotkringen vaak wordt gegeven aan een machtige en vaak ook Joodse elite. 

Als Frans vervolgens over Hitler begint te vertellen gaat nog nadrukkelijker de verkeerde kant op. Hitler ook zou hebben geweten dat er zogenaamde “vril”-energie te winnen viel uit “de kracht van draaiing, twee vortexen die tegen elkaar in bewegen.” Hij zou met die kennis ook UFO’s hebben gebouwd. "Op die UFO’s staat het swastikateken. Dat was ooit een heel fijn en goed teken. De parasieten willen dat u daar een beetje bang voor bent: want dat is slecht, en dood, en verderf. Maar dat is helemaal niet zo. Eigenlijk betekent dit teken: je hebt de positief geladen deeltjes, die door een circuit heen rennen, die nemen de vorm aan van zo'n swastika.” 

Ik vraag, even voor de duidelijkheid, of Hitler (die volgens de reguliere geschiedenis het swastika-teken met zijn gruweldaden een slechte naam bezorgde) dan dus zo’n parasiet was. “Neehee, Hitler had ze door,” zegt Frans. “Hij wordt in de geschiedenis afgebeeld als een boeman, maar hij had door dat de New World Order eraan kwam. En Nederland is ook niet bevrijd omdat Hitler zo slecht was, maar de Amerikanen dachten: als iemand een land bezet, zijn wij dat, en niet iemand anders.” Achter me mompelt iemand instemmend. “Als je je echt gaat verdiepen in de Tweede Wereldoorlog, kom je tot 180 graden andere conclusies. Het is allemaal aan elkaar gelogen,” vult de man in de groene polo vervolgens aan. 

Helaas: ook deze complottheorie heeft een kern van holocaust-ontkenning en anti-semitisme. Het klimaat komt er ook al niet goed vanaf, want hoewel Frans vindt dat fossiele brandstoffen onnodig zijn, geldt volgens hem hetzelfde voor zonne-energie. Ook vaart hij een paar keer flink uit tegen windmolens. Hoe Frans ooit die energierekening omlaag wil krijgen is een raadsel, want een concreet plan om de “vrije energie” te bemachtigen heeft hij niet.

Toch ben ik ook onder de indruk van het meer dan drie uur lange betoog van Frans: hij heeft wel degelijk intensief research gedaan naar de allergekste ideeën uit de geschiedenis en de meest buitennissige gebouwen ter wereld komen voorbij op zijn slides. Het idee van “Vril” komt bijvoorbeeld uit een science-fiction boek uit 1871. Dat boek heeft in esoterische kringen sindsdien allerlei speculaties losgemaakt, naar verluidt onder andere in nazi-Duitsland. Het idee van “vrije energie” is gebaseerd op de “Teslatorens”, waarmee Nikola Tesla zonder veel succes statische energie probeerde op te wekken totdat alle investeerders zich terugtrokken. Quotes van Goethe (“muziek is bevroren architectuur”) en Rudolf Steiner worden op onnavolgbare wijze door Frans uit hun context getrokken om het reuzen-narratief te ondersteunen. De wereldgeschiedenis is een grabbelton vol schoonheid en waanzin, het is alleen beter om niet alles letterlijk te nemen.

In het nagesprek blijkt dat niet iedereen in de complotscene zo soepel is als Frans. Elly vertelt over een interview dat ze luisterde met mensen die contact zouden hebben met het buitenaardse. “Ze hadden het er over dat ze hoe heerlijk het is om elkaar te ontmoeten op een conferentie in oktober, maar liever niet met de flat earthers erbij. Toen dacht ik: huh? Ik ben me aan het verdiepen in flat earth, en zij doen daar een beetje gnuivend over. Terwijl ze contact hebben met het spirituele. Dat bracht me helemaal van mijn stuk.” Volgens Frans valt het idee van de platte aarde niet in de smaak bij aanhangers van het geloof in leven op andere planeten, omdat het daarmee in tegenspraak zou zijn. Zelf denkt hij dat er, naast de onze, nog een heleboel andere platte werelden zijn.

De rest van het nagesprek, dat eigenlijk voor vragen gereserveerd is, wordt door de andere bezoekers aangegrepen om nóg meer dubieuze theorieën te bespreken. Zo gaat het over de in Rusland delfbare steen shungiet, die 5G-straling zou weren, en natuurlijk over het coronabeleid. Een man die in de pauze nog gretig aan een sigaret aan het hijsen was vertelt over zijn orthomoleculair arts. De man in de groene polo dropt nog even wat rabiaat off-topic anti-semitisme. “Ik heb de Talmud [één van de heiligste boeken van het Joodse geloof, red.] een beetje uitgevogeld, want de lui die ons dit aandoen zijn Talmud-aanhangers. Daarin staat dat je aan de vijand moet laten zien wat je met ze gaat uitvreten.” Frans: “Dat is wel juist.” De man in de groene polo gaat verder: “Dat doen ze met Hollywoodfilms en andere zaken.” 

Helemaal leeggetrokken loop ik rond een uur of elf naar buiten. Op Facebook heeft Frans een plaatje van omvallende dominostenen gedeeld, om te illustreren dat als je leert geloven in de platte aarde, andere “leugens” ook omvallen. Dat sluit ironisch genoeg aan bij de bevindingen van de Britse socioloog Keith-Kahn Harris, die onlangs een boek uitbracht met de titel Denial: the unspeakable truth. Hij zegt in een podcast over het boek dat het ontkennen van de ronde aarde waarschijnlijk de poort kan openen naar Holocaust- en klimaatontkenning. Want hoewel het niet voor alle flat-earthers of anti-vaxxers geldt, zegt hij dat als je eenmaal één solide narratief ontkent, het makkelijker wordt om ook andere narratieven te ontkennen.

Toch lijkt het omgekeerde net zo goed aan de hand te zijn. Bezoekers van deze avond, die al vrij diep in allerlei klimaat- holocaust- en corona-ontkennende theorieën zitten, zijn kennelijk op zoek naar nóg absurdere ideeën. Alsof ze een steeds zwaarder middel nodig hebben om hun roes van verontwaardiging en onvrede nog te kunnen bereiken.