Ik keek met een slechtziende naar het werk van blinde kunstenaars

In Slot Zeist kun je kunstwerken zien én voelen van blinde en slechtziende kunstenaars. De werken – van abstracte schilderijen tot sculpturen van albast – zijn onderdeel van de tentoonstelling De kunst van het anders zien. Nu kan ik mij best voorstellen dat iemand die blind is of slecht ziet gaat beeldhouwen, en daar ook nog eens heel goed wordt. Maar hoe fotografeer je als je stekeblind bent? En hoe schilder je als je de wereld ziet alsof je door twee rietjes kijkt?

Om beter te begrijpen hoe iemand die slecht ziet kunst ervaart, kijk ik mee door de ogen van Maryam. Zij is al haar hele leven slechtziend, en kan met elk oog maar een paar procent zien. Daarnaast heeft ze moeite om diepte te zien. Ze ziet alles alsof ze door een koker kijkt. Ik ontmoet Maryam bij de balie van Slot Zeist. Haar blindengeleidehond kijkt mij lief aan, maar Maryam zegt dat ik hem niet mag aaien. Hij is aan het werk natuurlijk. Bovendien ben ik hier niet om honden aan te raken, maar kunst. Dat mag gewoon deze keer. Het is dan wel niet de glazen bol van Jeff Koons, maar een wijnfleshouder van klei met een soort muziekmobiel met dolfijnen is bijna even bijzonder.

In de eerste ruimte hangt een groot, opvallend werk van Corrie Balemans. Het is een abstract werk met verschillende texturen en kleuren. De zwarte achtergrond is beplakt met iets dat op chocoladehagelslag lijkt. Het voelt ruw aan, heel anders dan het witte, papieren gedeelte. De geometrische vormen in rood, oranje en geel zijn geknipt uit verschillende soorten stof. Naast het werk hangt een kleurstaal waar kleuren zijn vertaald naar voelbare texturen. Het kleursysteem, Taktila, is speciaal voor blinde en slechtziende mensen. De bedenker heeft een crowdfundingcampagne gestart om dit systeem te standaardiseren. Balemans, die al bijna haar hele leven blind is en zich kleuren niet kan herinneren, kan met behulp van Taktila kleuren herkennen en gevoelens krijgen bij kleuren. Maar voor Maryam is kleuren zien geen probleem. “Soms is het lastig bepaalde kleuren te onderscheiden, maar dat is ook zo voor mensen die goed zien, denk ik.”

Het komt niet als een verrassing dat veel kunst in deze tentoonstelling uit sculpturen bestaat. Een aantal van de kunstenaars zat op de kunstacademie toen bij hen een oogaandoening werd geconstateerd. Dat ze dan toch door zijn gegaan met hun passie vind ik bewonderenswaardig. Het lijkt me confronterend om met kunst bezig te zijn als je steeds minder gaat zien. Gelukkig kan beeldhouwen altijd nog, zelfs als je blind bent. Maryam vertelt dat ze vroeger ook heeft gebeeldhouwd. Ze volgt de randen van een beeld met haar vingers. “Dit zijn denk ik handen,” zegt ze. Het heeft inderdaad een beetje de vorm van handen, maar daar houdt de gelijkenis ook op. Door te kijken word ik niet veel wijzer, dus lees ik de titel van het werk: Double high five.

“Dit vind ik gaaf,” zegt Maryam. “Dat komt eigenlijk puur omdat ik kleuren goed kan zien.” Het geheel ontgaat haar; ze kan niet zien dat al die verschillende kleuren een zwaan vormen. Maar het lijkt ook helemaal niet op een zwaan. Het abstracte schilderij is een visueel puzzelstukje voor je hersenen. De kunstenaar schildert al haar hele leven, maar heeft sinds haar twintigste een ongeneeslijke oogziekte, waardoor ze uiteindelijk blind wordt. Desondanks is ze afgestudeerd aan de Willem de Kooning Academie. Door haar oogaandoening schildert ze tegenwoordig alleen abstract.

“Ik denk dat dit ook zo’n geval is,” zegt Maryam. “Zie jij iets dan?” Op een gele achtergrond is de omlijning van een naakte vrouw aangebracht, maar die vrouw ziet Maryam blijkbaar niet. Ze ziet alleen een geel doek.

‘Blinde mensen die fotograferen’ klinkt hetzelfde als ‘dove mensen die instrumenten bespelen’. Je zou denken dat het onmogelijk is, maar toch hangen hier een heleboel foto’s aan de muur, die ook nog eens heel veel detail en kleur hebben. Deze slechtziende fotografen hebben leren schilderen met licht. De methode is ontwikkeld door het Seeing With Photography Collective in New York. Fotograaf Anja Ligtenberg is lid van dit collectief en heeft de methode meegenomen naar Nederland. De foto’s die zij samen met blinde Nederlandse fotografen heeft gemaakt zijn in deze tentoonstelling te zien.

Een van de fotografen is Ruth Donger. Door een zeldzame oogziekte ontbreekt haar iris en wordt ze geleidelijk blind. Ze ziet nu heel weinig, maar ze heeft nog altijd heel veel beelden in haar hoofd, en haar herinneringen wil ze vasthouden door te fotograferen. Ze is eigenlijk een soort regisseur; het beeld dat ze voor ogen heeft, legt ze tot in de puntjes uit aan haar assistenten en modellen. Haar assistent stelt de sluitingstijd in, die kan variëren van twee minuten tot een uur. In die tijd schijnt Donger met een zaklamp op datgene dat op de foto komt. “Je hebt altijd wel mogelijkheden,” zegt Maryam. “Ik zeg niet dat het een eitje is, maar er zijn technieken die het mogelijk maken voor mensen met een visuele beperking om te schilderen en fotograferen.”

Het is jammer dat we normaal gesproken niet aan kunstwerken mogen voelen in musea, want ernaar kijken is eigenlijk niet genoeg om een kunstwerk te doorgronden. Gemiddeld kijken we nog geen halve minuut naar een kunstwerk, en ik ben daarin zeker geen uitzondering. Een werk voelen kost veel meer tijd. Maryam kan meestal niet in een oogopslag zeggen dat ze iets mooi vindt, maar moet eerst de details weten om zich een beeld te kunnen vormen van het werk. Zo besteedt ze veel aandacht aan de afwerking en merkt ze elke kleine onregelmatigheid. In zekere zin ziet ze veel meer dan ik.

Het was ook gaaf om te zien dat de stijl en methode die de kunstenaar gebruikt worden beïnvloed door hoeveel hij kan zien. Zo geeft elke kunstenaar een eigen draai aan zijn werk. Het opent de ogen van de bezoeker voor andere perspectieven en een andere belevingswereld.

De tentoonstelling De kunst van het anders zien is van 27 februari t/m 27 mei te zien in Slot Zeist.