Achter de ananas schuilt een duistere wereld vol giftige bestrijdingsmiddelen

“Je moet het zo zien: elke niet-biologische ananas die je eet haalt een paar jaar van je leven af." Dit was niet iets wat ik had verwacht te horen tijdens de eerste paar dagen van mijn zielverrijkende vakantie in Costa Rica. Ik had eigenlijk gehoopt om het grootste deel van de tijd aan piña colada’s te zitten lebberen, maar een ontmoeting met de landbouwgemeenschap van Juanilama gooide behoorlijk wat roet in het eten. 

 Ik ben hier gekomen met Intrepid Travel, een reisbureau dat zich richt op duurzaam en gemeenschapsgericht toerisme. Ze investeren niet alleen in plaatselijke gemeenschappen, maar je ontmoet de mensen ook daadwerkelijk – en niet op een oppervlakkige, performatieve manier. Diep in het tropische platteland van noordelijk Costa Rica verbleef ik in het huis van een van de 200 vrouwen die samen het dorp vormen. 

Terwijl ze ons rondleidde over haar kleinschalige en duurzame akkerland vertelde ze ons over de vernietigende gevolgen van de grootschalige ananasproductie in Costa Rica. Daarin gebruiken grote bedrijven giftige bestrijdingsmiddelen om op massale schaal fruit te produceren, waardoor arbeiders in het ziekenhuis belanden, plaatselijke bewoners vergiftigd worden, en de omgeving vernietigd wordt. De donkere vacht van mantelbroulapen kleurt geel omdat ze vervuilde bladeren eten. Er vindt illegale ontbossing plaats. Er blijven chemische stoffen in ananassen zitten die we eten (daarover later meer). “Mensen gaan dood door ananassen in Costa Rica,” zegt ze botweg.

De meeste ananassen die je hebt gegeten komen waarschijnlijk uit Costa Rica. Volgens het VN-Ontwikkelingsprogramma (UNDP) domineert Costa Rica de wereldwijde ananashandel: van elke drie ananassen die er worden verkocht zijn er twee uit het land afkomstig. Het is de steunpilaar van de Costa Ricaanse economie, met een exportwaarde van 1,7 miljard dollar (1,58 miljard euro) in 2022.

“Er is waarschijnlijk geen andere markt waar één enkele exporteur dusdanig domineert,” zegt Alistair Smith, oprichter van de non-profit Banana Link, die zich inzet voor duurzame bananen-  en ananashandel. 88 procent van de ananassen in de EU komen uit Costa Rica, aldus de laatste cijfers uit 2022 van FruiTROP, de onderzoeksdeskundige voor fruit- en groentemarkten.

Costa Rica is al sinds 2001 de voornaamste exporteur van ananassen, en het heeft slechts 15 jaar geduurd om die positie te bereiken. Maar die versnelde uitbreiding had een prijs. Het land staat bekend als een van de meest biodiverse plekken op aarde, en het is de ultieme bestemming voor ecotoerisme: bijna 100 procent van zijn energie komt uit herbruikbare bronnen. Ondanks dat het zich schijnbaar lijkt in te zetten voor duurzaamheid is Costa Rica per hectare nog steeds een van de grootste gebruikers van zware chemische bestrijdingsmiddelen.

Het begon allemaal nadat boeren in de jaren ‘80 en ‘90 een divers ecosysteem overhoop haalden om voor investeerders meer ananassen te planten, en grootschalige plantages creëerden voor de monocultuur van ananas – oftewel de onnatuurlijke groei van slechts één soort gewas in een veld. De boeren begonnen een hele hoop chemische bestrijdingsmiddelen te gebruiken om de oogstopbrengst te verhogen, en de vernietiging van hun gewas door ongedierte met een voorliefde voor fruit te voorkomen. Nadat het land is gebruikt om ananassen te verbouwen heeft het weinig andere functies meer, behalve als broedplaats voor ecologische problemen zoals bodemerosie, sedimentatie en ontbossing. 

Volgens een UNDP-rapport uit 2022 gebruikt Costa Rica ongeveer 34,45 kilo bestrijdingsmiddelen per hectare per jaar – aanzienlijk meer dan de VS en Europa (1,75 kilo per hectare in 2021, aldus een VN-instantie) en ook meer dan landen met vergelijkbare landbouwcondities zoals Colombia, Guatemala en Ecuador. 

Uit het rapport bleek dat de meeste bestrijdingsmiddelen die in het land gebruikt worden erg gevaarlijk zijn voor mensen en het milieu, volgens criteria van de VN en WHO. Het gaat om giftige chemische stoffen die op de lange termijn gezondheidsrisico's veroorzaken, zoals kanker en geboorteafwijkingen, en onherstelbare schade kunnen aanrichten.

De bewoners van El Cairo en EL Milano, twee gemeenschappen die grenzen aan een Del Monte-ananasplantage in de provincie Limón, konden van 2007 tot in ieder geval 2017 geen water uit hun lokale waterbronnen drinken omdat er in dat water residuniveaus van de onkruidverdelger bromacil werd gevonden die 20 keer hoger waren dan wat door de EU wordt toegestaan. De overheid levert er nu nog steeds schoon water aan in trucks, maar dat water bereikt niet altijd iedereen, en dan drinken mensen het besmette water. Sommige oudere mensen die het zat zijn om het water uit de trucks terug naar huis te dragen doen dit hoe dan ook. (Del Monte vertelt aan VICE dat al hun bestrijdingsmiddelen aan alle regels van de VS en de EU voldoen. Ze reageerden niet op beweringen dat landbouwchemicaliën de waterbronnen besmetten.) 

Zweren, allergieën en ademhalingsproblemen zijn veelvoorkomende kwalen in El Milano. Mensen uit andere agrarische gemeenschappen hebben last van hoofdpijn, overgeven en duizeligheid, evenals verschillende soorten maag- en mondkanker. Er is maar weinig toezicht bij chronische blootstelling aan bestrijdingsmiddelen, waardoor er niet met zekerheid een verband kan worden gelegd, maar onderzoek door andere landen linkt de blootstelling van landbouwchemicaliën onder meer aan: astma, kanker, nierschade, schade aan de prostaat en vrouwelijke voortplantingsstelsels.

Recentelijk heeft de besmetting van twee landelijke aquaducten met het landbouwchemicalicum chlorothalonil – dat giftig is om in te ademen en vermoedelijk kanker veroorzaakt – in de provincie Cartago, 65 kilometer ten zuiden van El Cairo, ervoor gezorgd dat zo’n 10.000 mensen sinds oktober 2022 drinkwater uit een reservoir moeten krijgen. Dit gebied produceert 80 procent van de groente van het land, en velen geloven dat de besmetting wijdverspreid is; zo’n 65.000 mensen zijn eveneens afhankelijk van dergelijke watervoorraden in de buurt. De lokale autoriteit die verantwoordelijk is voor het water meent echter dat er geen risico is, en veel plaatselijke bewoners blijven het water drinken. 

In de eerste 7 maanden van 2023 zijn er al 46 klachten ingediend bij het Ministerie van Milieu en Energie voor de besmetting van zoetwaterbronnen door het hele land, en 10 klachten voor waterbesmetting met landbouwchemicaliën. 

Er zijn nog talloze andere verhalen van ziekenhuisopnamen, en de ernstigste gevallen komen van de arbeiders op boerderijen. Onderzoek van de Guardian en de Costa Ricaanse krant La Voz de Guanacaste hebben daar bovendien gruwelijke arbeidsomstandigheden aan het licht gebracht.

Veel van deze arbeiders zijn illegale immigranten uit Nicaragua – die volgens een onderzoek van de OECD uit 2018 zo’n 60 procent minder betaald krijgen dan Costa Ricanen – waardoor ze buitengewoon kwetsbaar zijn voor uitbuiting. Als ze zouden klagen over de arbeidsomstandigheden, dan kunnen hun werkgevers ze zonder moeite ontslaan en deporteren. Data van de UNDP toont aan dat landbouwarbeiders jaarlijks gemiddeld aan een schokkende 74 kilo aan bestrijdingsmiddelen worden blootgesteld, vergeleken met 14 kilo bij rurale gemeenschappen en 4 kilo bij de algemene bevolking – en zelfs dat wordt al als veel beschouwd. 

“Vanuit het perspectief van arbeidsrechten is de industrie echt vreselijk,” bevestigt Smith, die heeft geholpen met het opzetten van Banana Link-projecten die ananasarbeiders ondersteunen. “De ananasindustrie is nog erger dan de bananenindustrie, omdat ze nog meer te verbergen hebben aan ecologische problemen.”

Dit alles zorgt voor enorme druk op de gezondheidszorg van Costa Rica. Het land heeft enorme jaarlijkse investeringen van 5 miljard colón (8,8 miljoen euro) moeten doen voor behandelingen en zorg gerelateerd aan acute vergiftiging die is veroorzaakt door bestrijdingsmiddelen. 

De ananasbedrijven dragen niet bij aan de gezondheidszorg van het land, aangezien er vrijwel geen belasting op de ananasproductie wordt geheven. Dit betekent ook dat, ondanks dat de ananashandel 1,6 miljard euro waard is, het niet eens zoveel bijdraagt aan de lokale economie. Veel plantages zijn in bezit van buitenlandse bedrijven, zoals het Amerikaanse Del Monte, dat verantwoordelijk is voor meer dan 50 procent van de ananasexporten van Costa Rica. (Del Monte heeft niet gereageerd op verzoeken om commentaar.)

Dus hoe heeft dit eigenlijk invloed op jou? Nou, afgezien van de gigantische mensenrechtenschendingen, zijn er wel importvoorwaarden voor fruit in het VK – en ook in Nederland, hoewel geïmporteerde ananassen hier enkel een kwaliteitscontrole moeten ondergaan en geen zogeheten fytosanitair onderzoek – maar experts van het Pesticide Action Network UK zeggen dat er inadequaat wordt getest en gerapporteerd bij geïmporteerde producten. 

“Hoe kun je ananassen vertrouwen als ze niet biologisch zijn? Dat kun je niet,” zegt Dr. Stephanie Williamson, wetenschapper bij PAN UK. “De meeste ananassen zullen besproeid zijn met zeer schadelijke bestrijdingsmiddelen, en de residutesten van de overheid zijn erg gebrekkig bij ananassen en bij kleine monstergroottes. Ze zullen niet per se elk jaar tests uitvoeren.”

Ananassen zijn al sinds 2018 niet meer getest, aldus het overheidsprogramma dat residu van bestrijdingsmiddelen test. De Britse overheidsinstantie DEFRA, die het programma runt, vertelt VICE dat de meest recente beoordeling in 2023 was (maar nog online moet worden gepubliceerd) en dat er toen voor de 54 geteste monsters geen residu boven het maximale niveau werd gevonden.

“Het enige wat ze echt checken zijn de minimale resudiniveaus,” voegt Smith toe, “en dan alleen wat er op de schil zit. De residu die in het vruchtvlees trekt is het echte probleem.” Hij gelooft dat hier een duidelijk gebrek aan onderzoek over is omdat niemand de resultaten wil weten: “Vanuit een gezondheidsperspectief heb ik conventionele ananassen altijd als een chemische bom beschouwd, als je kijkt naar het absorberende vermogen van de ananas en de volumes van verschillende giftige en hormonale chemicaliën waar het mee wordt besproeid.”

DEFRA zegt dat ze strikte standaarden hebben, die altijd onder het niveau liggen dat als veilig voor consumenten wordt beschouwd, en dat ze een “robuust inspectieprogramma” uitvoeren.

En die pluspunten van twee stuks fruit per dag? Daar kun je ook naar zwaaien. Onderzoek van Harvard University toont aan dat het consumeren van groente en fruit met hoge residuniveaus van bestrijdingsmiddelen de gezondheidsvoordelen teniet doen, met betrekking tot de bescherming tegen cardiovasculaire ziekte en vroege sterfte. 

De overheid van Costa Rica heeft al meerdere beloftes gedaan voor verbeteringen die maar zelden tot langdurige acties hebben geleid. Sinds 2008 kan paraquat niet langer via besproeiing vanuit de lucht worden toegepast (let op “vanuit de lucht” – het is dus niet compleet verboden). In 2016 ondertekende de toenmalige president Luis Guillermo Solis een vaag actieplan om de duurzame productie van ananassen wettelijk vast te leggen. In 2017 werd bromacil verboden. Maar het UNDP-onderzoek uit 2022 toont aan dat er nog steeds 1884 bestrijdingsmiddelen op de markt zijn met al lang verlopen registraties, of überhaupt geen vorm van registratie – waardoor ze volgens de VN dus illegaal zijn. 

De huidige minister van landbouw, Victor Carvajal Porras – die in 2022 door de pas beëdigde president Rodrigo Chaves Robles werd aangewezen – vertelde aan de Delfino dat hij bij een “zwaar besmet” ministerie was beland dat ernstig achterliep, en noemde het probleem van registratie van landbouwchemicaliën een “ramp”. Maar zal hij daarin verandering kunnen brengen?

Alonso Martínez, een journalist van Delfino die uitgebreid over dit onderwerp heeft geschreven, denkt van niet. “Ik zie de nieuwe overheid niet als een positieve stap in de richting van duurzaamheid van het land,” zegt hij. “Hoewel er nieuwe hervormingen zijn voor de registratie van landbouwchemicaliën, is dat amper een substantiële verandering om Costa Rica’s probleem met bestrijdingsmiddelen te reguleren.” De hervorming waar hij naar verwijst ging in februari 2022 van kracht en gaat eigenlijk meer over het beschermen van de “recepten” van bestrijdingsmiddelen als intellectueel eigendom dan over een verbod vanwege hun giftigheid. 

Op dit moment is er in Costa Rica – ondanks klachten dat er schoolkinderen vergiftigd worden – nog steeds geen adequate regelgeving over de minimale vereiste afstand tussen plantages en publieke plekken. Nelson Morera Paniagu, de directeur van de Fytosanitaire Dienst, een overheidsorgaan, heeft zelfs aan Delfino verteld dat hij niet gelooft dat landbouwchemicaliën slecht zijn, maar dat het probleem ligt bij het verkeerd gebruiken van de producten. 

“Ik geloof niet dat Chaves en Carvajal de ananasbedrijven zullen confronteren," gaat Martínez verder. “Het ecologische probleem is voor hen geen prioriteit, dus het probleem van bestrijdingsmiddelen en hun besmetting zal nog lange tijd aanhouden.”

Een toekomst zonder schadelijke landbouwchemicaliën is natuurlijk het ideale scenario. Maar ongedierte, ziektes en onkruid zijn een dagelijkse realiteit voor boeren. Hen vragen om van de ene op de andere dag bestrijdingsmiddelen op te geven zou leiden tot een enorm verlies van gewassen en economische tegenspoed, dus veel goede doelen geloven dat het geleidelijk afschaffen ervan de enige optie is. 

Er zijn echter ook natuurlijke alternatieven. Uit een project van PAN UK over het geleidelijk afbouwen van HHPs (zeer schadelijke bestrijdingsmiddelen) in Costa Rica bij het Instituut voor Onderzoek naar Giftige Stoffen van National University, bleek dat niet-chemische alternatieven net zo effectief waren als het bestrijdingsmiddel ethoprophos, en ook nog eens goedkoper. PAN UK’s recente verslag uit 2022 toont ook aan dat landbouw zonder paraquat – een van de meest acuut giftige onkruidverdelgers op aarde – rendabel is zonder een verlies van productiviteit. 

Sommige vooruitstrevende ananasboerderijen in Costa Rica zijn HHPs al geleidelijk aan het afbouwen: “Fertinyc kwam naar onze workshop voor ananasprojecten en het lijkt erop dat ze goed werk leveren wat betreft bodemgezondheid en het gebruik van biologische producten,” zegt Williamson. “Hun interne microbiologielabs helpen nu een aantal van die biologische middelen te produceren.” 

Een andere boerderij is Nicoverde, die 80 procent van hun voormalige gebruik van bestrijdingsmiddelen door biologische alternatieven heeft vervangen. “Ze gebruiken helemaal geen paraquat meer, en 100 kleinere ananasproducenten waar ze hebben gewerkt ook niet meer,” voegt Williamson toe. “In plaats daarvan hakken ze het gebladerte van de ananas fijn nadat de vruchten zijn geoogst en breken ze die af met microben. Hierdoor rot het afval veel sneller weg, waardoor het niet langer een geschikte broedplaats is voor stalvliegen.”

Het zou ook mooi zijn als Europa zou stoppen met het produceren en exporteren van giftige bestrijdingsmiddelen waarvan het gebruik in hun eigen landen al verboden is. Italië, België, Denemarken en het VK hebben allemaal chlorothalonil naar Costa Rica geëxporteerd sinds ze in 2019 binnenlandse verboden op de substanties hebben ingevoerd, aldus officiële data van de Costa Ricaanse douane die door Unearthed en Public Eye werd geanalyseerd. In 2020 verscheepte het VK zelfs meer dan 10.000 ton aan verboden bestrijdingsmiddelen naar andere landen – waaronder paraquat, chlorothalonil en propiconazole, waarover bekend is dat het baby’s in de baarmoeder aantast.

Syngenta, een bestrijdingsmiddelenreus met hun hoofdkantoor in Zwitserland, nam meer dan een kwart (26 procent) van alle chlorothalonilproducten die tussen 2020 en 2022 in Costa Rica werden geïmporteerd voor hun rekening. Het bedrijf – dat in Huddersfield een paraquatfabriek heeft, ondanks dat de stof sinds 2007 een gebruiksverbod heeft – heeft momenteel te maken met honderden rechtszaken in de VS van boeren die de ziekte van Parkinson hebben ontwikkeld nadat ze hun paraquat hebben gebruikt. De onkruidverdelger veroorzaakt wereldwijd tienduizenden doden door vergiftiging, en het onderzoek van Unearthed ontdekte dat deze fabriek het grootste deel van hun paraquat naar de VS stuurt. 

De Europese Commissie beloofde recentelijk om hun export van verboden bestrijdingsmiddelen te beëindigen, maar het VK is stil gebleven. Voor Brexit was het VK verreweg de grootste exporteur van verboden bestrijdingsmiddelen van de EU, en ondanks beloftes van de overheid om na Brexit standaarden aan te houden, begint het land achter te lopen door het gebruik van 36 meer bestrijdingsmiddelen dan de EU toe te staan, aldus PAN UK.

Uiteindelijk hebben wij als consumenten wel echt het laatste woord. Als we besluiten dat we geen chemisch geteelde ananassen willen en ze niet meer kopen, zullen de producenten zich moeten aanpassen aan de markt. 

Probeer alleen erkende “biologische” producten te kopen, want daarin worden helemaal geen synthetische bestrijdingsmiddelen gebruikt. Maar afgezien van een paar winkels zoals de Ekoplaza lijken de grote supermarkten helemaal geen biologische ananas te verkopen – als je kleine potjes met stukjes biologische ananas niet meerekent. Voor ananassen waar geen bestrijdingsmiddelen aan te pas zijn gekomen, moet je dus bij kleinere winkels langsgaan, of online bestellen. 

Helaas omvat het label ‘biologisch’ niet per se alle aspecten van arbeidsrechten. Williamson raadt aan om hiervoor te checken op labels zoals Rainforest Alliance en Fairtrade, die ook lijsten hebben met bepaalde schadelijke bestrijdingsmiddelen die niet gebruikt kunnen worden, ongeacht de legaliteit in het land waar het geproduceerd is.

Nederlandse supermarkten doen in verschillende mate hun best om biologische producten beschikbaar te maken. Maar niet iedereen kan zich biologisch boodschappen doen veroorloven. We zitten midden in een economische crisis, en de meeste mensen vinden de Albert Heijn toch al te duur. Maar zou een paar cent meer voor een ananassnackje echt zo’n aanslag zijn op je portemonnee?

Het kan verleidelijk zijn om op een warme dag een bakje ananasstukjes te snaaien bij je lokale super, maar je kunt ook besluiten om nooit meer niet-biologische ananas te kopen – net zoals veel Costa Ricanen die ik heb ontmoet. 

Nog een belangrijk punt om rekening mee te houden is dat, nou ja, piña colada’s fucking lekker zijn. Maar is het echt te veel gevraagd om eens iets anders te kiezen? En als dat inderdaad te veel gevraagd is, waarom dan niet BYOP (neem je eigen ananas mee) – de moeite van die stekelige joekel meedragen kan een eerbetoon zijn aan je geweldige en superieure geweten. 

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op VICE US.

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.