Heel hard winnen en heel hard verliezen

Wat betekent 180 miljoen euro verdienen of verliezen als het voor jou maar voelt als een spelletje à la 2048? Regisseur Tom van Blommestein dook voor zijn afstudeerproject aan de Nederlandse Filmacademie in de abstracte bankierswereld van dalende en stijgende grafiekjes. Hij liep mee met een paar beurshandelaren en verwerkte zijn ervaringen in het script van Onbeperkt. De korte film volgt de jonge handelaar Sten (Matthijs van de Sande Bakhuyzen) op de dag dat hij van zijn baas te horen krijgt dat zijn risicovolle investeringen faliekant mis zijn gegaan, en dat hem een schuld van 180 miljoen euro boven het hoofd hangt. Gevolg: de coulante baas zal pas morgenochtend de politie op hem afsturen, maar Sten krijgt een avond voorsprong. Die gebruikt de beste man om nog even langs vrienden, zijn moeder en zijn ex te gaan.

Tom liet zich voor zijn film deels inspireren door het levensverhaal van de succesvolle Brit Anjool Malde, die op zijn vierentwintigste een gouden toekomst leek te hebben als beurshandelaar voor de Deutsche Bank. Malde droeg in alles wat hij deed het motto 'living the dream' uit, en was naast financiële hoogvlieger ook een vaste prik in de Britse tabloids, die hij sierde met altijd diverse stuks vrouwelijk schoon aan de arm. Tot de bank hem beschuldigde van fraude. Twee dagen na zijn ontslag sprong Malde in zijn mooiste Hugo Boss-pak en met een glas champagne in zijn hand van het dak van een restaurant.

Zelfs op het eind was Maldes stijl nog op het decadente af. Ik sprak Tom over zijn eigen zoektocht in deze wereld van winnaars en soms ook verliezers.

VICE: Hé Tom, wat heb jij als filmmaker met de financiële wereld?
Tom van Blommestein: Mijn interesse is veel menselijker. Achter al die onbegrijpelijke getallen waar handelaren elke dag mee te maken krijgen gaat een hele wereld schuil. Ze zijn totaal niet wereldvreemd zoals mensen weleens denken, maar juist extreem goed op de hoogte. Dat kan ook niet anders: als er aan de andere kant van de wereld een oorlog uitbreekt heeft dat op oneindig veel manieren invloed op wat er hier gebeurt.

Maar veel handelaren zien hun werk ook als een spelletje waarin getallen alleen nog maar winst of verlies uitdrukken. Dat kan tot extreme situaties leiden: mensen kunnen overmoedig worden en de realiteit uit het oog verliezen. Een handelaar leeft in twee werelden: één die niets met de werkelijkheid te maken heeft en een ander die bijna de werkelijkheid is.

Daarbij vind ik de extreme competitiviteit heel interessant. Het is een wereld waarin je het ene moment aan de top zit en het andere moment helemaal aan de grond, een plek waar je een soort oorlogsmentaliteit aantreft. Goede handelaren zijn vaak ook een soort topsporters. Extreem gedisciplineerd en geconcentreerd.

Wat voor soort karakter had je voor ogen toen je het script schreef met Philip Rölig?
Ik ben samen met Matthijs, die Sten speelt, op bezoek geweest bij wat mensen. Het viel ons op dat het vaak hele afstandelijke, zakelijke en gesloten mensen zijn. Geen fervente moppentappers.

Wat voor mensen heb je gesproken?
Ik ben bijvoorbeeld op bezoek geweest bij een chique zakenbank waar handelaren zaten. Daar sprak ik een jongen van 22, maar ook met mensen die met eigen vermogen handelen. Met een fraudeur die thuiszat. Dat wereldje.

Waarom zijn ze zo gesloten? Heeft dat iets te maken met de concurrentiedrift?
Dat ze een soort pokerface opzetten, bedoel je? Het gaat heel erg om hoofdrekenen, dat soort kwaliteiten. Je moet heel snel en heel goed een beslissing kunnen analyseren, en dat wordt bij veel van die handelaren gecombineerd met een bepaald soort agressie. Maar zo'n type als Jordan Belfort, uit de film The Wolf of Wall Street van Martin Scorsese, zo'n hele extravagante, flamboyante man, heb ik niet gezien in Nederland.

Dat moet een beetje teleurstellend zijn geweest.
Ergens had ik eigenlijk gehoopt op playboys, maar de realiteit is heel erg sober. Dat betekent niet dat de mensen die ik sprak niet bezig waren met geld verdienen – sterker nog, heel agressief. Iemand vertelde me dat het hem niet uitmaakte hoe hoog zijn bonus was – en dan hebben we het over iemand die weleens een half miljoen verdient in een jaar – als hij maar meer verdiende dan degene die naast hem zit.

Je hebt Matthijs meegenomen naar een paar mensen. Hoe heb je hem verder voorbereid?
We hebben erover gesproken en gerepeteerd, en Matthijs is betrokken geweest bij het script. Samen met hem is het idee ontstaan van iemand die niks laat zien. Sten is een kil personage geworden, en dat vind ik best een stoere keuze. Matthijs kan ontzettend mooi spelen, maar hij laat helemaal niet veel zien in Onbeperkt, hij pakt niet uit. Dat past heel erg bij het wereldje dat we hebben gezien, en dat is voor het publiek toch wel moeilijk, denk ik. Er is weinig houvast bij het kijken.

Wat vond je eigenlijk van die wereld? Spannend, leuk, saai? Iets moet je hebben aangetrokken aan de combinatie van grote risico's en agressiviteit tegenover dat precieze en sobere.
Ik vond het heel erg streng. Het heeft zijn charme: het gaat om winnen en om beter zijn en succes hebben. Dat heb je in andere werkvelden ook, maar hier is het goed voelbaar en meetbaar. Je wint of je wint niet en dat is zichtbaar aan het einde van de dag: je ziet heel duidelijk een groen of een rood getal, en hoeveel winst je hebt geboekt. Je kan het niet zoals in andere bedrijven hebben over je prestaties en hoe je het hebt gedaan, want het is elke dag duidelijk: heb je nu winst gemaakt of niet? Die hardheid viel me op, maar ook dat heel erg nuchter is. Dat is een rare tegenstrijdigheid. Enerzijds zijn de mensen die ik heb gesproken heel droog, maar anderzijds gaat het spel dat gespeeld wordt om ontzettend veel geld.

Misschien is het juist veilig dat je aan het einde van de dag je eigen resultaten kan zien, en dat je niet een heel eigen perceptie hebt van of je je werk goed doet of niet. Komt het vaak voor dat zulke mannetjes keihard winnen of soms keihard alles verliezen?
Als het goed is niet. Bepaalde verliezen – zoals de 180 miljoen euro in mijn film – zijn niet iets wat je in Nederland vaak ziet. Ik heb voor het script ook gekeken naar het verhaal van een Franse effectenhandelaar, Jérôme Kerviel. Die heeft vier miljard dollar verloren, echt astronomisch, niet normaal. Hij dacht ook dat hij de wereld aankon en werd superovermoedig in zijn handelen.

Ik vind het schrijnend dat nu het mis is gegaan. Iedereen doet alsof ze er niets vanaf wisten en laat hem vallen als een baksteen – terwijl het de jaren daarvoor juist niet stuk kon. Kerviel maakte ongelofelijk veel winst, dus het kon simpelweg niet zo zijn dat mensen niet in de gaten hadden dat hij onverantwoorde risico's nam. Uiteindelijk blijft het heel simpel: als je veel geld wil verdienen moet je veel risico nemen. Dat is voor ons ook een inspiratie geweest voor dit verhaal.

Je laat vooral de persoonlijke kant zien, maar welke aspecten van de bankenwereld komen wel terug in je film?
Vooral in de openingsscène, waarin je kunt zien dat de manager van Sten hem een voorsprong geeft op de politie. In die scène hebben we wat terminologieën gebruikt en daarvoor hebben we navraag gedaan naar hoe dat werkt. Ik was persoonlijk meer geïnteresseerd in wat voor mensen het zijn en niet zo zeer de techniek van hoe je fraudeert. Ik laat het menselijke aspect zien, dat ze afstandelijk zijn, maar ook competitief, dat je collega's je laten vallen. Uiteindelijk kiest iedereen toch voor zichzelf.

Wat voor kleine details kwam je tegen in deze wereld?
Het schijnt dat je in principe geen bruine schoenen draagt, want dan ben je een advocaat. Dus je hebt altijd zwarte schoenen. Een ander voorbeeld is dat je geen riem draagt, want dan heb je geen maatpak. Of dat het onderste knoopje van je jasmouw los moet. Dat soort minuscule details heb ik proberen mee te nemen.

Wat wil je laten zien met Onbeperkt?
Wat wij hebben willen laten zien is dat iemand in een hele abstracte, bijna virtuele wereld terechtkomt waar alles mogelijk is, waar je je echt een koning kan voelen, en dat het een worsteling is als je moet afdalen naar het normale leven. Het lukt Sten niet echt om uit zijn ivoren toren af te dalen. Ik was zelf heel erg geïnspireerd door videoclips – dat vind ik een mooi medium waar verschillende locaties door elkaar heen gemonteerd kunnen worden terwijl het verhaal of de dialoog gewoon doorloopt. Dat vond ik een mooie manier om te vertellen dat iemand niet geaard is, dat je door de werkelijkheid heen zweeft.

Inmiddels ben je afgestudeerd en is Onbeperkt op NPO2 uitgezonden. Wat is je bijgebleven van je uitstapje naar de beurzen- en bankenwereld?
Een van die handelaren zei tegen me: "Mensen als ik waren vijfhonderd jaar geleden op de brandstapel geëindigd." Het zijn mensen die soms eigenaardig kunnen overkomen, maar met een hele bijzondere set aan skills. Talenten die in de eenentwintigste eeuw ineens heel waardevol blijken te zijn. Waardes veranderen, en dat heeft ook iets moois.

Onbeperkt is te bekijken als onderdeel van Filmlab op www.uitzendinggemist.nl.