De schoenen van Charlotte van Alem zijn gemaakt van aangespoelde kwallen

Een kwal is misschien wel het laatste waar je je voet in wil steken. Je houdt er gegarandeerd een pijnlijke voet aan over en je geeft je vrienden het ideale excuus om over je benen heen te zeiken. Maar toch is een schoen gemaakt van kwallen helemaal niet zo gek als het klinkt, vooral als je het aan kunstenaar en onderzoeker Charlotte van Alem vraagt. Met haar Medusae Project laat ze zien dat de lijken van de geleiachtige beesten namelijk prima als materiaal kunnen dienen, waar je bijvoorbeeld schoenen van kunt maken.

Charlotte is niet de eerste die het nut van kwallen als materiaal inziet. In Israël werd al geëxperimenteerd met afbreekbare kwallenluiers, omdat het materiaal veel water op kan nemen. Ook worden de slijmerige beesten regelmatig in crèmes verwerkt. Maar meestal worden de kwallen daarvoor uit de zee gevist, terwijl die van Charlotte gewoon op het strand voor het oprapen liggen. Ik sprak met haar af om te praten over aangespoelde kwallen, waterschoenen en haar volgende kunstproject.

Creators: Ha Charlotte, hoe voelt het eigenlijk, een kwallenschoen aan je voet? 
Charlotte van Alem: Nou, ik heb ze eerlijk gezegd nog nooit gedragen. Dat is eigenlijk heel zonde, maar ik ben er gewoon voorzichtig mee. Ik heb maar één paar. Maar ik zou ze wel durven aantrekken hoor, het is wel mijn maat.

Waarom heb je schoenen gemaakt van kwallen, als je ze niet draagt?
Het begon als een materiaalonderzoek. Tijdens een stage voor mijn opleiding aan de HKU restaureerde ik papieren objecten, dus perkament of papyrus. Dat doe je met natuurlijke materialen. Na die stage wilde ik iets vergelijkbaars gaan doen, maar dan met een materiaal dat in overvloed voorkomt.

Kwallen dus? 
Ja, eigenlijk wel. Ik liep door het bos om inspiratie op te doen, maar ook om paddenstoelen te verzamelen. Toen ik de schimmeldraden van paddenstoelen zag, moest ik aan kwallen denken. Die schimmeldraden vormen grote ondergrondse netwerken, en dat groeit en vermenigvuldigt zich maar. Dat doen kwallen ook. Bovendien spoelen er veel kwallen aan, dus dat is een bron die voor het oprapen ligt.

Maar waarom spoelen er zoveel van die beesten aan?
Ze zijn erg afhankelijk van de stroming. Als de wind verkeerd staat, spoelen er al een hoop aan. Maar ook door vervuiling, of als ze in het koelsysteem terechtkomen van een kerncentrale bijvoorbeeld. Er zijn verschillende redenen, maar je ziet het overal. Sommige stranden liggen er helemaal vol mee.

Is dat een probleem, een strand vol kwallen?
Afgelopen zomer was ik in Noord-Duitsland, daar hadden ze een grote kwallenplaag. Vooral in 2013 en 2014 spoelden daar stapels kwallen aan. De lokale bewoners maken elke ochtend het strand schoon en gooien al die kwallen weg, want een strand vol dode kwallen is voor toeristen geen gezicht. Sommige soorten kunnen ook nog giftig zijn nadat ze zijn aangespoeld, dus het is wel een probleem.

Hoe maak je een schoen van zo'n aangespoelde, dode blubberhoop?
Als ze op het strand liggen, moet je snel zijn. Ze lossen snel op als ze in de zon liggen te bakken. Je moet de kwal eerst prepareren door ze te wassen met zout. Kwallen bestaan voor zo'n 95 procent uit water, maar verder uit collageen. Met dat collageen heb ik zo'n zeventig proefjes gedaan om te kijken hoe je er een stevige stof van kunt maken.

Je houdt in ieder geval niet veel materiaal over. Daarom werk ik voor zo'n schoen met allemaal kleine, fragiele stukjes kwal die gerestaureerd moeten worden. Je moet vooral geduld hebben. De stof moet weken drogen, en het looien kost moeite: je moet het dagelijks met olie masseren. Mijn handen doen daar nog steeds pijn van. Het hele proces duurt zo'n drie maanden.

Het is dus niet bepaald een praktisch materiaal.
Nee. Ik maak alles thuis, in een geïmproviseerd lab. Ik gebruik een houten plank en een stapel gewichten uit de sportschool om het materiaal te persen en te drogen. Maar ik wil alleen met natuurlijke methodes werken, en dat kost tijd.

Hoe kwam je op het idee om er een schoen van te maken?
Dat kwam eigenlijk pas later. Het ging mij echt om het materiaalonderzoek. Ik wilde gewoon lekker proefjes doen en het materiaal verbeteren. Die schoen is ontstaan doordat een schoenontwerpster, Liesel Swart, mijn materiaal op een expo zag. Samen hebben we toen het eerste prototype gemaakt, een soort muiltje.

Ik vind het een beetje op een slof lijken. Waarom kozen jullie voor dit ontwerp? 
Ik had nog maar weinig materiaal, dus de vorm lag voor de hand. Voor het tweede prototype, een waterschoen, had ik meer stof. Die schoenen maakte ik met Aurélia Diemer, een stagiair van de Dutch Shoe Academy.

Zie je de schoenen als een kunstproject?
Hm. Ik heb productontwerp gestudeerd, maar wil niet nog meer onnozele producten de wereld in helpen. Ik wil vooral iets bijdragen als ontwerper, iets goeds doen voor de wereld. Dus het is een onderzoeksproject, maar ook zeker een kunstproject.

Kunnen we van andere weekdieren ook kleding maken? Van slakken bijvoorbeeld?
Grappig dat je dat vraagt, want ik wil zeker iets met slakken doen. Slakken bestaan ook grotendeels uit collageen, dus het kan. Maar ook met de exoskeletten van garnalen kun je van alles maken, zoals bioplastic.

Wat is je volgende stap?
In Japan hebben ze last van Nomurakwallen. Die zijn wel twee meter breed. Ze weten echt niet wat ze met die beesten moeten als ze aanspoelen, dus de lokale bevolking maakt er bijvoorbeeld sushi van. Ik zou graag eens met zo'n kwal experimenteren en er een badpak van maken. Vooral als dat ter plekke op het strand kan, samen met de lokale bevolking, in een tent gemaakt van kwallenstof.

Charlotte's kwallenschoenen zijn nog tot 30 juni te zien in de expositie Cultuur op de Campus op de Radboud Universiteit Nijmegen.