Kunnen dieren kunst waarderen?

Hoewel we maar al te graag menselijk gedrag in dieren zien, hebben we er toch wat moeite mee als iemand beweert dat een dier kunst maakt. Kunst is immers zulke hoge cultuur, dat het alleen iets menselijks kan zijn. Maar als je dan een filmpje ziet van een golden retriever die gegrepen lijkt te zijn door een geschilderd landschap, ga je toch twijfelen. Zouden dieren dat toch kunstwerken kunnen waarderen?

Wetenschappers onderzoeken al decennia lang hoe dieren kunst ervaren. In 1995 toonde een groep psychologen van Keio University in Tokio bijvoorbeeld aan dat je duiven kan leren het verschil tussen een schilderij van Picasso en Monet te herkennen. In 2001 vroegen wetenschappers van Harvard zich af of koikarpers het verschil tussen klassieke muziek en jazz konden herkennen. Dat konden ze. En een paar jaar later bleken goudvissen een veel ingewikkeldere taak uit te kunnen voeren. In 75 procent van de gevallen hoorden ze het verschil tussen Sebastian Bach en Igor Stravinsky.

Dit klinkt erg indrukwekkend, maar het simpelweg herkennen van het verschil tussen kunstwerken maakt je natuurlijk nog geen kunstliefhebber.

"Het waarderen van kunst heeft twee aspecten," zegt Shigeru Watanabe. Hij werkte mee aan het onderzoek met duiven waar we het net over hadden. "Aan de ene kant heb je het herkennen van een kunstwerk als zodanig en aan de andere kant staat het gevoel van plezier dat een kunstwerk bij je oproept."

Watanabe zegt dat dieren het eerste aspect dieren heel goed aan te leren is, maar het tweede niet. Hij haalt een recent onderzoek aan als voorbeeld, waarin hij wederom met duiven werkte. Ze trainden de dieren om het verschil 'goede kunst' en 'slechte kunst' te herkennen door ze met eten te belonen. "Maar uiteindelijk kwam het er op neer dat ze alleen reageerden op kunstwerken waarbij eten te halen was. De 'goede kunst' waar ze geen eten voor kregen lieten ze links liggen," legt hij uit.

Maar Watanabe denkt toch dat hij aanwijzingen heeft gevonden dat dieren wel degelijk kunst kunnen waarderen. Dit keer in een onderzoek met rijstvogels, een vogelsoort die vooral in Indonesië voorkomt.

In dit onderzoek kregen de vogels helemaal geen kunstzinnige training, maar keken de wetenschappers alleen naar hoe de dieren van nature rond kunstwerken scharrelen. Ze kregen de keus uit een selectie kubistische, impressionistische en traditioneel Japanse kunstwerken. Als een vogel ervoor koos om neer te strijken bij een bepaald kunstwerk, interpreteerden de wetenschappers dit als een voorkeur van de vogel voor dat kunstwerk.

Ze concludeerden dan vijf van de zeven vogels een grotere voorkeur hadden voor kubisme dan voor impressionisme, drie liever naar een traditioneel Japans kunstwerk keken dan naar een kubistisch doek en dat zes van de zeven geen voorkeur leken te hebben als ze moesten kiezen tussen traditioneel Japans en impressionistisch. Vooral dat laatste is interessant omdat de traditioneel Japanse schilderkunst een grote invloed heeft gehad op het impressionisme.

Ondertussen was Charles Snowdon van de Universiteit van Wisconsin bezig met het maken van muziek voor katten. In zijn onderzoek is hij erachter gekomen dat katachtigen een voorkeur hebben voor specifieke geluiden, en samen met cellist David Teie hebben ze die verwerkt in muziekstukken specifiek voor katten. En dat is nu overigens online te koop.

"We weten dat katten meer interesse hebben voor muziek met een bepaalde toonhoogte en tempo – die overigens samenvalt met de geluiden die katten zelf maken," zegt Snowdon. "Je kan dus wel speken van een bepaalde 'liefhebberij' voor muziek, maar we weten natuurlijk niet of dit hetzelfde is als hoe mensen muziek waarderen."

Dit zijn misschien het soort conclusies waar kunstsnobs van moeten proesten, maar voor evolutionair bioloog Richard Prum is het allemaal heel logisch. In het boek The Evolution of Beauty beredeneert hij dat dieren ook een gevoel voor esthetiek hebben. Prum zegt dat dit verworven is in de evolutie, door bijvoorbeeld seksuele selectie.

"Het is wetenschappelijk aangetoond dat dieren een gevoel voor esthetiek hebben," zegt hij. "Daarmee bedoel ik dat ze objecten kunnen bekijken en vervolgens kunnen bepalen of ze het mooi vinden of niet." Prum zegt dat de kunstbeleving van dieren en mensen wel verschillend is, maar op sommige punten overlapt. Bijvoorbeeld in hoe wij mensen van de schoonheid van de natuur kunnen houden.

"Wanneer we naar een pauw of een weidebloem kijken, zijn we op een bepaalde manier aan het binnengluren bij een onafhankelijke kunstwereld: een esthetiek die zich in eeuwen aan evolutie onafhankelijk van ons gevormd heeft," zegt hij. Maar toch blijft de vraag: kunnen dieren de kunst van mensen ook waarderen?

Prum denkt van wel. Hij geeft als voorbeeld een filmpje van een kaketoe die op Queen danst. "Je gaat me niet vertellen dat deze papegaai niet blij is," zegt hij. "Hij is vrij om te doen wat hij wil en hij koos voor dit omdat hij op een of andere manier enthousiast van de muziek werd." Het gedrag van deze kaketoe is inmiddels door wetenschappers bestudeerd, omdat ze dachten dat "spontane synchronisatie" – wetenschapstaal voor dansen – op muziek alleen bij mensen voorkwam.

Het blijft moeilijk – misschien wel onmogelijk – om deze vraag te beantwoorden. We kunnen nou eenmaal niet in de hoofden van dieren kijken, en ook aan hersenscans hebben we niet zo veel. We komen gewoon niet verder dan een donkerbruin vermoeden dat dieren een aangeboren waardering voor kunst hebben.

Neem bijvoorbeeld de prieelvogels. Deze vogels uit Australië maken hele bouwwerken van takken en kleurrijke objecten om vrouwtjes met te versieren. "Dit zijn geen nesten," zegt Prum. "Eigenlijk zijn het verleidingstheaters."

Naast blaadjes, bloemen en vruchten, gebruiken de prieelvogels ook dingen als kroonkurken, muntjes en stukken glas om hun bouwwerken – en daarmee de vrouwtjes – te versieren. De kleuren die ze gebruiken verschillen per soort, en ze hebben zelfs een individuele voorkeur. Ieder prieeltje is ontworpen zoals de eigenaar het wil hebben, en binnen hebben ze soort van hun eigen kunstgalerietje gecureerd.

"Je kan onmogelijk zeggen dat de prieelvogel helemaal geen artistieke voorkeuren heeft," zegt Jane Goodall, die in de jaren zestig baanbrekend onderzoek deed naar de samenlevingen van chimpansees. "De wetenschap en sommige religies benadrukken altijd hoe we als mens anders zijn dan dieren – zelfbeeld, bewustzijn, enzovoorts. Maar je ziet nu dat die grenzen steeds verder vervagen. En dan zie ik een aap die aan een schilderij werkt en er een zorgvuldig overwogen beeld van maakt. Ik geef ze dan het voordeel van de twijfel."