De foto's van Johny Pitts laten je met andere ogen naar Europa kijken

Johny Pitts is schrijver, BBC-presentator en fotograaf. Tijdens een reis door Europa in 2013 ging hij, net als de meeste backpackers, op zoek naar zichzelf. Maar in tegenstelling tot de meeste backpackers kwam hij wél terug met een interessant verhaal. Hij onderzocht aan de hand van zijn eigen zoektocht namelijk ook wat het betekent om Europeaan met Afrikaanse roots te zijn. Dat onderzoek resulteerde onder andere in de website Afropean, een gelijknamig boek dat vorig jaar uitkwam, en vanaf volgende week een foto-expositie en interview door De Balie in het Amsterdamse museum Foam, in het kader van het Forum on European Culture festival. Wij spraken hem alvast over het concept Afropean, over zijn foto’s, zijn reizen en de toekomst van Europa.

Pitts, zoon van een zwarte zanger uit New York en een witte Britse moeder, groeide op in Sheffield: een working-class smeltkroes van Jamaicaanse, Pakistaanse, Afrikaanse en Oost-Europese invloeden. Er waren soulconcerten, reggaefeesten en er was een levendige graffitiscene. Mensen uit alle hoeken van de wereld, met hele verschillende achtergronden droegen onmiskenbaar bij aan de Europese cultuur maar werden tegelijkertijd vaak als “de Ander” gezien. Maar waar de Afro-Amerikaanse bevolking in de VS zich kan identificeren met een gedeeld verhaal over slavernij en de strijd voor burgerrechten, lijkt de ervaring en de geschiedenis van de zwarte Europeaan veel gefragmenteerder, zo schrijft hij.

Pitts sprak op zijn reizen met zwarte Europeanen en tekende hun ervaringen om erachter te komen of een gemeenschappelijk verhaal mogelijk was. Hij bezocht een herdenkingsbijeenkomst voor twee door de politie doodgeschoten zwarte jongens in de Parijse banlieue Clichy sous Bois, ging uit met een Berlijnse rasta en hing in Stockholm met een voormalige anti-apartheidsstrijder uit Zuid Afrika. Hij ging de gangen na van schrijvers als James Baldwin en bezocht het naargeestig vervallen koloniale museum van de Belgische koning Leopold II. Pitts kwam tijdens zijn reis ook naar Amsterdam. Hier sprak hij met de mensen van de Black Archives en maakte hij foto’s in de Bijlmer.

Na zijn grotendeels spontane reis bracht hij “dagen, weken, maanden” door in de British Library om alles aan elkaar te puzzelen, maar een simpel verhaal was er nog altijd niet van te maken. “De verspreide fragmenten van de Afropeaanse ervaring waren in mijn hoofd een mozaïek geworden, niet monolitisch, maar ook niet helemaal vormeloos. De Afropeaanse realiteit was een bricolage van zwartheid. Ik had een Afrika ervaren dat tegelijkertijd in Europa was, en uit Europa kwam,” concludeert hij in zijn boek.

Ook zijn foto’s proberen de fragmentarische eenheid van de Afropeaanse ervaring te vangen. Het zijn foto’s van gewone mensen die hun gewone levens leiden te midden van reclameborden en flats in de Europese buitenwijken. Ze zitten in metro’s, zijn op weg naar de supermarkt of aan het voetballen. Vaak worden de contrasten zichtbaar, soms zie je mensen die opkomen voor hun rechten. De taferelen die Pitts fotografeert kun je elke dag zien op straat, maar bijna nooit als glossy afdrukken in een fotomuseum. Net als het boek wordt de tentoonstelling in FOAM een bricolage. “Er komen grote foto’s, kleinere foto’s en nog kleinere foto’s, allemaal met elkaar verbonden, op een diasporische manier. En daartussenin heb je dan ook nog foto’s van dingen die ik meenam van mijn reis: metrotickets, mijn Interrail-pas, aantekeningen. Het moet niet strak en schoon zijn, want mijn reis was ook rommelig.”

De tentoonstelling in FOAM is onderdeel van het festival Forum on European Culture, dat door De Balie en DutchCulture wordt georganiseerd. Tijdens het festival denken kunstenaars en denkers na over een betere toekomst voor Europa. Pitts sluit in zijn boek sommige hoofdstukken af met grimmige toekomstscenario’s en andere juist met mogelijke oplossingen voor Europese problemen. Ziet hij de toekomst zonnig in?

“Aan het eind van mijn reis voelde ik me optimistisch, op persoonlijk vlak. Ik heb een basis voor mijn leven geweven. Ik bekeek Europa met andere ogen, en ik hoopte dat de lezers dat ook kunnen. Niet alleen mijn boek was reden voor optimisme maar ook wat er ontsluierd is in mijn boek. Al die geleefde ervaringen, ook van honderden jaren terug.”

Dat wil niet zeggen dat zijn werk blij en zorgeloos is. “Ik wilde open zijn, ik wilde dat het boek tussen de kieren van de argumenten glijdt: het moest echt een menselijk verhaal zijn. Maar mensen moesten wel veranderd worden door het boek.” Hij wil dat mensen handelen naar wat ze lezen. “Er is nu veel non-fictie met het geheven vingertje, veel geschreeuw, en dat is top, er moet geschreeuwd worden. Maar ik wilde dat mijn boek meer meditatief zou zijn. Ik wilde dat mensen meegingen op reis, en dat de ideeën langzaam zouden marineren. Ik wilde laten zien dat de geschiedenis van Europa en van zwarte mensen in Europa leeft en ademt. Het heden zit altijd vol met schaduwen en echo’s van het verleden. Ik keek niet naar oude, dode mensen, maar naar een levende geschiedenis.”

Hij hoopt dat de verhalen die hij optekent er ook voor zorgen dat Europa het koloniale verleden onder ogen durft te zien. “Europa is daar altijd verlegen of beschaamd over geweest, of de mensen wisten het gewoon niet. Het is belangrijk dat Europa met haar verleden dealt zodat we vooruit kunnen kijken. Mensen zeiden dat ik streng was voor Europa. Maar het boek is met liefde geschreven, een boek schrijven is sowieso een daad van optimisme.”

Pitts benadrukt dat hij niet de enige is die zich met het optekenen van dit soort verhalen bezighoudt. Hij noemt namen van academici. “In het Verenigd Koninkrijk heb je bijvoorbeeld Olivette Otele, en in Nederland mensen als Gloria Wekker en Philomena Essed.” De fotograaf hoopt dat hun werk ook echt tot verandering gaat leiden. “Nederland heeft een traditie van avantgardisme en het omarmen van verandering, ik hoop dat het dat vast kan houden wat betreft het gesprek rondom identiteit.”

Toch denkt hij dat de pandemie en de bijbehorende misère ook obstakels zijn op de weg naar een betere toekomst. “Als er economische problemen zijn, en die komen er in Europa, komt er ook altijd meer racisme. Daarnaast wordt het ook moeilijker voor mensen om elkaar tegen te komen, omdat er juist verwacht wordt dat mensen fysiek afstand van elkaar nemen. Ik heb altijd de mix proberen aan te moedigen, een multiculturalisme, en dat wordt daarmee minder vanzelfsprekend.” Hij beschrijft hoe grote sociale bewegingen in de geschiedenis vaak hun oorsprong hadden in toevallige ontmoetingen op straat. De Harlem Renaissance bijvoorbeeld, een grote bloeitijd voor zwarte cultuur en emancipatie in het New York van de jaren 1920: “Toen leefden de mensen op hun stoep.”

Hoewel de epidemie veel mensen in de steden aan huis kluistert, ziet hij wel een andere sociale ontwikkeling die hij niet had zien aankomen. “Leden van de zwarte gemeenschap, de Pakistaanse gemeenschap en de Somalische gemeenschap hier in het Verenigd Koninkrijk gaan meer naar het platteland dan ooit tevoren. Iedereen is op zoek naar plekken om van de natuur te genieten, en dat brengt mensen op een nieuwe manier samen.”

De expo Afropean van Johny Pitts is van 18 september tot 1 november te zien in Foam. Op zaterdag 19 september 17:00 uur zendt De Balie een interview met Pitts uit via deze link. De Balie-programmamaker Rokhaya Seck gaat met Pitts en antropoloog Francio Guadeloupe in gesprek over zwart-zijn in Europa. Met spoken word van Lisette Ma Neza.