Op deze lp in Den Haag hoor je iemand eindeloos zijn laatste adem uitblazen

Een tijdje terug was ik in het ziekenhuis. De geliefde van mijn moeder zou ieder moment stoppen met ademen. Het duurde ongeveer een kwartier. Dat is net zo lang als de lp duurt van de Haagse kunstenaar Vibeke Mascini, waarop eveneens iemands laatste adem te horen is. De plaat is te beluisteren in de kunstruimte Nest in Den Haag, als onderdeel van de expositie Downtime. Hoewel ik vermoedde dat ik er onbedaarlijk van zou moeten snotteren, besloot ik toch naar Nest af te reizen om de doodsreutel aan te horen, en aan de kunstenaar te vragen waarom zij zoiets teers tentoonstelt.

Vibeke Mascini (1989) studeerde Beeld en Taal aan de Gerrit Rietveld Academie in Amsterdam. Je kunt haar kennen van Cloud Inverse, een publicatie over de zoektocht naar de top van de Mont Blanc, of over het boek dat ze schreef over de vraag hoe groot een walvis is. “Ik ben geboeid door hoe we grip proberen te krijgen op iets ongrijpbaars,” vertelt ze.

Vibeke begint meestal met een concrete vraag. Hoe zwaar is een walvis? Waar ligt de top van de Mont Blanc? Wanneer verdwijnt een woord uit het woordenboek? Die laatste vraag was, hoewel je het niet zo snel zou verwachten, de aanleiding voor haar werken over de dood. Dat heeft met het uitsterven van woorden te maken, vertelt ze. “Ik ontdekte dat de redactie van Van Dale alle woorden nauwkeurig registreert die in de publieke ruimte worden gepubliceerd. Als een woord te weinig wordt gebruikt, kan het verdwijnen. Hoe mooi het ook is.”

Ze besloot zich te ontfermen over uitstervende woorden over de dood. “Als de taal rondom dit thema verarmt, neemt ons besef van wat de dood inhoudt ook af. Daar wilde ik iets tegen doen.” Ze begon ‘dode woorden’ te verzamelen, waarvan er in Nest drie op de muur staan: doodzwijm, ontlijven en reeuwzucht. Verder plaatste ze samen met kunstenaar en haar vriend Oscar Santillan een In Memoriam voor het woord ‘doodsreutel' in de Volkskrant, wat staat voor de rochelende ademhaling, vlak voor het overlijden.

Ze probeerde te achterhalen hoe een doodsreutel eigenlijk klinkt, en stuitte op een luguber youtubegenre van mensen die hun laatste adem uitblazen. “Ik vond het onbegrijpelijk dat iemand zoiets intiems kon opnemen,” vertelt Mascini. Maar ze was ook geboeid. Eén video liet haar niet los: ‘Ron’s last breath.…death rattle.’ Of eigenlijk een geluidsfragment, want de video heeft helemaal geen beeld.

De laatste rochelende ademhalingen van Ron, waarvan niemand weet wie het precies is, zijn inmiddels bijna 55.000 keer beluisterd. “Ik realiseerde me dat als je al die laatste ademhalingen bij elkaar optelt, Ron al een week lang doorademt,” zegt Mascini. Ze hield een dag lang bij hoe vaak het fragment werd afgespeeld, en monteerde het fragment zo vaak achter elkaar. “Ik heb Ron dus als het ware gereanimeerd.”

We staan voor de witte sokkel waar de platenspeler met de bewuste plaat op ligt. Er is geen versterker, dus we moeten er met onze oren boven hangen om die laatste broze adem te horen. Die raakt me. Om mijn emoties in bedwang te houden vraag ik aan Vibeke hoe zij dit eigenlijk ervaart, waarop ze antwoordt dat ze zelf nooit iemand van dichtbij heeft zien sterven. “Ik herinner me wel dat mijn tante compleet overstuur was toen ze een luchtbed op zolder vond dat haar overleden man nog had opgeblazen. Plots vond ze zijn laatste adem. Ik was 6 en dat heeft veel indruk op me gemaakt.”

Toch benadrukt Mascini dat het werk niet over haarzelf gaat, maar over “het oprekken van het begrip leven en levenloosheid”, of het nu gaat om uitgestorven woorden of de laatste woorden van een stervende. Dat gaat ook op voor de glazen vormen die op sokkels in de expositieruimte staan. Die heeft ze geblazen met iemand die donorlongen heeft – in feite dus de longen van een overledene. “Om met haar te glasblazen voelde als een mooi ritueel.”

Net als de projecten over de walvis en de bergtop zijn deze werken een poging om vat te krijgen op de rekbaarheid van begrippen als lengte en gewicht, of leven en dood. “De werken die hier te zien zijn gaan over een einde, maar ook over circulatie. De adem van Ron gaat door, de persoon met donorlongen leeft verder, net als de dode woorden, omdat we er verhalen mee vertellen.”

Ook het topje van de Mont Blanc hangt in de ruimte, onderaan een witte sokkel op het plafond. De Duitse ontdekkingsreiziger Adolf Traugott von Gersdorff nam het in 1786 mee uit de Alpen, en nu mag Mascini het lenen van het Nationaal Museum in Görlitz. Waar we het leven ‘opmeten’ van de eerste tot de laatste ademhaling, meten we een berg van de voet tot aan de top, legt ze uit. “Een baby krijgt ook al zuurstof in de baarmoeder. Wist je trouwens dat de concentratie aan zuurstof daar even hoog is als aan de top van de Mount Everest?”

Op basis daarvan trekken wetenschappers de conclusie dat we allemaal zouden kunnen overleven op de hoogste bergtop, zegt ze. “Omdat we dat in wezen al eens eerder hebben gedaan.”

Meer van Vibeke Mascini vind je op haar website. Alle bovenstaande werken zijn nog tot en met 27 mei te bewonderen op de tentoonstelling Downtime , bij Nest in Den Haag.