Wat zelfhulpboeken vertellen over de jammerlijke stand van de maatschappij

Zelfhulp wordt steeds populairder in Nederland. De verkoop van zelfhulpboeken blijft oplopen, en dan zijn er ook nog de internetcursussen en het steeds verder uitdijende leger van coaches. Eind vorig jaar kwam het boek AEX van de ziel uit, waarin wordt uitgeplozen hoe de populairste zelfhulpboeken zich in Nederland verhouden tot de collectieve psyche. We spraken de schrijver, historicus Maarten van den Heuvel, over wat onze honger naar zelfhulp over ons zegt, en of het helpt. 

Van den Heuvel raakte geïnteresseerd in zelfhulpboeken toen hij De moed van imperfectie (2010) van Brené Brown “in handen kreeg”, zo schrijft hij. Deze weinig directe manier van opschrijven doet vermoeden dat hij het in een moment van totale wanhoop uit de impulsbak van de AKO greep (zoals men doorgaans doet met zelfhulpboeken), maar dat valt mee. “Ik vond het toen ik onderzoek deed voor mijn vorige boek, over de betekenis van vrijheid, gelijkheid en broederschap. Brené Brown is sociaal wetenschapper aan de universiteit van Houston en schreef over thema’s die raakten aan wat ik in mijn vorige boek deed. Pas toen ik het las realiseerde ik me dat het de vorm van een zelfhulpboek had.” Ook viel het hem op dat de boodschap van De moed van imperfectie (omarm je imperfecte, rommelige leven) zowat het tegenovergestelde is van wat beweerd werd in The Secret van Rhonda Byrne, dat in de jaren ervoor de bestsellerlijsten domineerde. Daarin werd betoogd dat succes, rijkdom, liefde en alle andere dingen die je maar wilt hebben binnen handbereik liggen, als je het maar graag genoeg wilt en leeft alsof je het al hebt. Dat noemt Van den Heuvel in zijn boek “een opmerkelijk verschil”. 

Sindsdien heeft hij van elk jaar sinds de Tweede Wereldoorlog de bestverkochte zelfhulpboeken van Nederland gelezen, in een poging patronen te ontwaren. Een zware taak, zo lijkt me, aangezien zelfhulpboeken nou niet direct bekend staan om hun literaire kwaliteiten. Van den Heuvel vond ze “als studie-object” desondanks erg interessant en soms vermakelijk. “Er zitten soms hele kromme redeneringen in, maar dat is ook wel weer grappig.” Hij heeft geen van de wijze lessen toegepast op zijn eigen leven, maar hij zag wel een duidelijk verband tussen de tijdsgeest en de problemen waar mensen hulp voor zoeken. 

Volgens van den Heuvel loopt de verkoop van zelfhulpboeken altijd net iets achter op grote ontwikkelingen in de maatschappij. “Je leeft je leven op een bepaalde manier, en dan verandert er iets, en daar moet je wat mee. Je hebt er niet om gevraagd, je bent er misschien niet per se tegen, maar je moet je ertoe verhouden.” 

Zo waren er in de jaren negentig allerlei boeken die de mensen hielpen om succesvol te worden in een wereld die steeds meer ging functioneren volgens de wetten van de markt. “Margaret Thatcher (de Britse premier die in 1982 aan de macht kwam, red.) zei begin jaren tachtig al dat er geen alternatief was voor de vrije markt. Maar pas toen de Berlijnse Muur viel, en er in de politiek niemand meer was die zei: ‘ondernemen is slecht, we moeten een grote overheid hebben’, begonnen mensen boeken te kopen over hoe je moet ondernemen. Want dan moet je opeens.” 

Van den Heuvel heeft nog een verband kunnen ontwaren. “Hoe slechter het gaat in de maatschappij, hoe meer mensen de neiging hebben om zich te richten op ‘het kleine geluk’: datgene waarover ze denken controle te kunnen hebben. Dat maakt dat meer mensen de neiging hebben om die ingewikkelde grote boze buitenwereld de rug toe te keren. Wat ik bijvoorbeeld zo fascinerend vind aan al die zelfhulpboeken die vanaf de economische crisis in 2008 populair werden, is dat er expliciet in wordt gezegd dat je niet gelukkig kan worden van het nastreven van succes. Dat je het idee dat je alles kunt bereiken maar beter kunt loslaten, want dat staat geluk in de weg.”

De AEX van de ziel gaat tot 2019, omdat Van den Heuvel denkt dat nog niet goed te bepalen is wat de invloed van de coronacrisis is. Hij schrijft dat marktdenken in de laatste jaren die hij bestudeerde een grote uitzondering is geworden, maar dat neemt niet weg dat er de afgelopen jaren weer boeken in de bestsellerlijsten stonden die juist geld en succes beloven. In 2021 stond Michael Pilarczyk er bijvoorbeeld drie keer in, met boeken waarin beloofd wordt dat je met de juiste “mindset” overal kan komen waar je wilt. Hij is daarbij geïnspireerd door mensen als Tony Robbins en Rhonda Byrne van The Secret. Van den Heuvel: “Eigenlijk heeft die gedachte al een hele lange geschiedenis in het westen. Al in de negentiende eeuw had je de New Thought-beweging, die eigenlijk precies hetzelfde zegt. Dat is dat God, of de scheppende kracht, of de kosmische kracht, of hoe je hem ook noemen wilt, dat verschilt, in wezen een positieve, goede kracht is die in alles om ons heen zit. En dat je alles kunt bereiken als je erin slaagt om daarmee in contact te komen. Bij The Secret doe je dat bijvoorbeeld door de juiste gedachten het universum in te sturen, dan kan je succes behalen, en dat doe je dus allemaal met je hoofd, door de juiste mindset te hebben.”  

Het is interessant dat deze manier van denken een comeback beleeft in een tijd dat het marktdenken misschien nog wel meer ter discussie staat dan tijdens de economische crisis van 2008. De hoge huizenprijzen, de stijgende inflatie en de niet-meestijgende lonen laten zien dat een goed draaiende economie niet per se betekent dat er geen problemen zijn. Een aanzienlijk deel van de zelfhulpboekenkopers lijkt vooral bij het selecte groepje rijken te willen horen dat wél profiteert, in plaats van in actie te komen tegen de situatie.

Of deze zelfhulpboekentrend ook hernieuwde populariteit van het markt- en maakbaarheidsdenken betekent, of dat het een laatste stuiptrekking is, durft Van den Heuvel niet te zeggen. “Mijn stelling in het boek is dus dat mensen anders in het leven komen te staan doordat er maatschappelijk van alles verandert. En telkens als er zo'n breukvlak is, dan is er even een periode dat er minder van die zelfhulpboeken verkocht worden. Dan volgt er een periode waarin er allerlei verschillende boodschappen populair zijn, en daarna kristalliseert dat uit tot een nieuwe richting. Op dit moment is er een diffuus beeld met Pilarczyk die populair wordt, maar tegelijkertijd ook een aantal populaire titels die zich juist afzetten tegen het marktdenken, zoals Dingen die je alleen ziet als je er de tijd voor neemt, van Haemin Sunim.” Wat hij wel kan zeggen is dat populaire zelfhulpboeken de tijdsgeest niet alleen weerspiegelen, maar ook versterken. “Je hebt altijd boeken die tegen het dominante beeld ingaan, maar die worden niet zo populair.” Daarmee lijken zelfhulpboeken, die mensen op individueel vlak veranderen, op maatschappelijk vlak vooral verandering tegen te houden. Van den Heuvel zelf heeft er geen moreel oordeel over, zegt hij. “Ik zou alle lezers wel willen aanraden enige kritische distantie te betrachten en niet zomaar alles aan te nemen wat erin staat.”